Minaretten, meerderheden en rechtsstaten

Teleurstellend, want tot 29 november had Zwitserland een lange traditie van religieuze tolerantie en bescherming van vervolgden. Dat de Zwitsers dit discriminerende voorstel nu toch hebben aangenomen is een breuk met dat verleden en kan grote schade opleveren in de Zwitserse samenleving.

Los van de sociale gevolgen is het minarettenverbod ook juridisch van bedenkelijke kwaliteit. Een algemeen verbod op de bouw van minaretten, maar niet van kerktorens, is discriminerend, omdat het gericht is tegen een enkele religieuze groep. De VN-Hoge Commissaris voor de Rechten van de Mens, Navi Pillay, heeft om die reden het verbod veroordeeld, hoewel zij, naar eigen zeggen, zich niet graag verzet tegen een democratisch genomen besluit. De democratie staat in Zwitserland nu, inderdaad, tegenover de rechtsstaat.

Het verbod is tevens een schending van het recht op de vrijheid van godsdienst. Bij godsdienstvrijheid hoort immers ook het recht publiekelijk uiting te geven aan het geloof. Godsdienstvrijheid is stevig verankerd in zowel de Zwitserse wet als de internationale verdragen waarbij Zwitserland partij is, zoals het Internationaal Verdrag inzake Burger- en Politieke Rechten (IVBPR) en het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden (EVRM).

Deze verdragen gelden natuurlijk niet alleen voor Zwitserland. Alle 47 lidstaten van de Raad van Europa zijn gebonden aan het EVRM. Zij hebben zich verplicht de mensenrechten en de rechtsstaat te verdedigen. Dat geldt ook voor alle 165 partijen bij en de 72 ondertekenaars van het IVBPR. Toch rapporteert Amnesty International regelmatig over schendingen van de godsdienstvrijheid in uiteenlopende landen als Bangladesh, Iran (beide partij bij het IVBPR), China, Pakistan (ondertekenaars, maar nog geen partij bij het IVBPR) en Saoedi-Arabië (noch partij, noch ondertekenaar). In Amnesty’s Jaarboek 2010 zal IVBPR-lid Zwitserland dit rijtje nu waarschijnlijk gaan aanvullen. Daarmee wordt het land dus geen uitzondering in de statengemeenschap, maar wel lid van een club waarop de Zwitsers waarschijnlijk niet echt trots zullen zijn.

De initiatiefnemers van het referendum, leden van de Zwitserse Volkspartij, beweren dat de bouw van minaretten niet wordt beschermd door de vrijheid van godsdienst, omdat de torens ‘geen religieuze betekenis’ zouden hebben, maar ‘symbolen zijn van een religieus-politieke aanspraak op macht en dominantie’, die de grondwettelijke rechten van anderen zou schenden. Het verbod zou nodig zijn om de sociale orde en rechtsorde in het land te garanderen. Of een minaret een religieuze betekenis heeft is echter een vraag die in eerste instantie binnen de geloofsgemeenschap zelf moet worden beantwoord. De overheid en maatschappij past terughoudendheid waar het geloofszaken betreft. Waar overheid en maatschappij die terughoudendheid laten varen, komen al gauw minderheden tegenover meerderheden te staan. De rechtsstaat tegenover de democratie.

Vandaar dat fundamentele rechten en vrijheden volgens internationale verdragen alleen in uitzonderlijke gevallen  mogen worden beperkt, bijvoorbeeld als ze noodzakelijk zijn om de openbare veiligheid, de publieke orde of de goede zeden te verdedigen, of wanneer fundamentele rechten en vrijheden van anderen in het geding zijn. De Zwitserse situatie bood geen aanleiding voor dit verbod.

Het minarettenverbod zal geen standhouden. Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens zal het zeer waarschijnlijk verwerpen, mocht de Zwitserse rechter dat al niet eerder doen. Regeringen en politieke partijen in andere Europese landen zijn gewaarschuwd: wie dit soort voorstellen niet actief en overtuigend bestrijdt, wordt op een dag wakker in een land waar de democratie en de rechtsstaat het niet meer goed met elkaar kunnen vinden. Dat is geen geruststellend vooruitzicht.