Naar een referendum met klauwen en tanden

De referendumwet is het resultaat van een politiek compromis dat als zoveel zaken in Nederland tot stand kwam omdat de betrokken partijen het voorstel net niet akelig genoeg vonden om er tegen te stemmen. Zo heeft de politiek een monster gebaard. Een klein deel van het electoraat mag zich rijk rekenen met een overwinning terwijl de uitslag grotendeels zal worden genegeerd. Zo kan het Oekraïne referendum alleen maar leiden tot meer frustratie bij het publiek. Het is een democratie ondermijnend instrument omdat het de burger geen daadwerkelijke macht geeft maar schijnmacht. Daarom moet Nederland een stap verder zetten: naar een referendum met klauwen en tanden.

Ik ben geen wetgever. Ik kom in dit stukje niet verder dan de contouren van zo’n type referendum. Ook hoef je niet zelf het wiel uit te vinden. De beste leermeester is Zwitserland. Daar is het referendum niet ingevoerd om het kiesvolk te manipuleren zoals in veel andere landen maar echt om een modern alternatief te bieden voor de Landesgemeinden, de volksvergaderingen van weleer.

Het moet niet al te ingewikkeld zijn om een referendum aan te vragen. In Zwitserland heb je voor een landelijke volksstemming 50.000 handtekeningen nodig. Dat land telt acht miljoen inwoners. Wij hebben net de zeventien miljoen aangetikt. Je hebt hier bijgevolg 100.000 geverifieerde handtekeningen nodig. Wat mij betreft geldt ook een DigiD of iets vergelijkbaars. Als het om gemeentelijke of provinciale referenda gaat, telt een percentage van de kiesgerechtigden, laten we zeggen een 0,25 of 0,20%.

Aanvragers mogen proberen om besluiten van de volksvertegenwoordiging te corrigeren maar ook om nieuw beleid te initiëren. Bijvoorbeeld: bent U voor of tegen dit voorstel van ons?

De uitkomst van het referendum is bindend als de helft plus een van alle kiesgerechtigden opkomen. Als in een correctief referendum meer dan dertig procent van alle kiesgerechtigden (dus niet van de daadwerkelijke stemmers) een tegen heeft laten horen, dan is die minderheid dermate belangrijk dat de volksvertegenwoordigers hun gedachten nogmaals over de kwestie moeten laten gaan.

Een correctief referendum moet uiterlijk een maand na het besluit van de volksvertegenwoordigers worden aangevraagd. Men heeft dan bijvoorbeeld een half jaar om voldoende adhesiebetuigingen te verzamelen. Sommige kwesties zijn zo belangrijk dat zij een grotere participatie van kiesgerechtigden vereisen of misschien overtuigender meerderheden. Dan gaat het over zaken die het wezen van de Nederlandse staat raken. Blijven we monarchie of worden we republiek? Bent U voor of tegen wijzigingen in de grondwet? Zulke fundamentele maatregelen kunnen alleen getroffen worden met meerderheden van twee derde of met een opkomstpercentage van minimaal 80% of allebei. Dit zou natuurlijk ook moeten gelden voor een Nexit.

Zijn er niet referendabele zaken? Niemand mag proberen mensenrechten af te schaffen. Nederland heeft zowel de Universele als de Europese Verklaring van de rechten van de mens ondertekend. Een referendum over censuur op de media maakt dan geen kans en evenmin een volksstemming die de vrijheid van godsdienst beperkt dan wel gemeentes het recht geeft burgers te weigeren op grond van afkomst, inkomen of seksuele geaardheid. Ook is elk referendum verboden dat een loopje neemt met de gelijkheid voor de wet. U mag geen referendum op touw zetten over de vestiging van vluchtelingen in de gemeente. Maar ook niet dit aan de burgers voorleggen: ‘Moet het voor individuen mogelijk zijn om te kiezen voor toepassing van de sharia?’ Of: ‘Mogen slachtoffers van misdrijven vragen om toepassing van de sharia?’ Of: ‘Bent U voor executie van veroordeelde pedofielen in het openbaar?’ Of: ‘Vindt U dat pijnlijke maar het lichaam niet beschadigende lijfstraffen onderdeel moeten worden van het Halt-programma?’

Referenda over geld verdienen het ook aan beperkingen te worden onderworpen. Een keuze voor het afschaffen van bepaalde belastingen bijvoorbeeld, zou meteen moeten aangeven waar dan elders dekking te vinden is. Ik voel weinig voor de vraag: ‘Bent U voor afschaffing van de BTW?’. In Californië hebben dergelijke referenda mede tot de financiële ondergang van de staat geleid. De vraag zou moeten luiden: ‘Bent U voor afschaffing van de BTW en het vinden van dekking door de inkomstenbelasting te verhogen?’ Ik ben benieuwd naar het commentaar van de lezers over zulke de portemonnee rakende referenda.

Dit gaat allemaal een lieve duit kosten. Geen punt. Niemand heeft gezegd dat democratie gratis moest zijn.

Beluistert dit opiniestuk hier.

Beeld: Roel Wijnants