Oekraïne wordt uiteen gespeeld door vals nationalisme

De onrust in Oekraïne begint na de ‘Pro-Europese’ omwenteling in Kiev en de stille bezetting van de Krim door Russische troepen geopolitieke consequenties te krijgen. Afgelopen zaterdag schreef Minister Timmermans van Buitenlandse Zaken op zijn befaamde Facebook-pagina dat om verdere escalatie te voorkomen het van ‘eminent belang’ is dat de ‘territoriale integriteit van Oekraïne wordt gerespecteerd’. De Oekraïners zouden zelf over hun toekomst moeten bepalen en hun onderlinge problemen moet oplossen. Wie volgens hem “deze uitgangspunten terzijde schuift (lees: Rusland) maakt niet alleen de Oekraïense problemen groter, maar brengt ook nieuwe scheidslijnen in Europa dichterbij”. De werkelijkheid ligt anders.

Oekraïne vormt al sinds het einde van de Koude Oorlog een scheidslijn, een soort niemandsland waar de politiek-economische en ideologische strijd tussen Rusland en Europa gevoerd wordt. Terwijl Timmermans deze scheidslijn nu ‘plotsklap’ ziet ontstaan door unilateraal handelen van Rusland, is het al jarenlang beleid van Nederland en de Europese Unie om deze scheidslijn zo stabiel mogelijk in stand te houden. De grens van Europa wordt immers niet geografisch, economisch of cultureel geduid, maar is veel eerder een kwestie van identiteit, gebonden aan de zelfperceptie van de grensbewoners.

Oekraïne, dat letterlijk Grensland betekent, is dan ook al jarenlang het strijdterrein geweest van een identiteitspolitiek, gebaseerd op etnische verschillen die terugleiden tot het Habsburgse Rijk en verder. Tijdens de Oranje-revolutie in 2004, nadat frauduleuze verkiezingen de zittende macht in het zadel hadden moeten houden, intervenieerde de Europese Unie bijvoorbeeld door grote sommen geld (schattingen liggen rondom de zestig miljoen dollar) te pompen in Civil Society organisaties in een poging tot democratische interventie.

Het associatieverdrag, dat voor vele Oekraïners de weg naar Europa symboliseerde, was eigenlijk niet meer dan een voorwaardelijk vrijhandelsverdrag en betekende een de facto afwijzing van een toekomstige Oekraïense toetreding tot de EU. Deze paradox van het associatieverdrag volgt uit het feit dat in tegenstelling tot de landen van de voormalige Joegoslavië geen enkele toespeling wordt gemaakt op EU lidmaatschap. Oekraïne is dan ook een ‘priority’ partnerland in het Europese Nabuurschapsbeleid, dat bedoeld is om de ‘voordelen van de EU’ te delen met aangrenzende landen en het land lijkt daarmee eerder een schakel in een ‘ring of friends’ rondom Europa te moeten vormen dan daadwerkelijk onderdeel daarvan.

Hoewel de verdragsvoorwaarden met betrekking tot democratie, de rechtsstaat en mensenrechten de bekende normatieve kracht moeten uitstralen, is ook bekend dat Oekraïne te maken zal krijgen met economische tegenslag wanneer Europese goederen vrij richting de Oekraïense markten stromen, met een aanpassing van de binnenlandse productie en een stijgende werkloosheid tot gevolg. In de hiërarchie van actiepunten staan de economische hervormingen, de vrije markt principes en financiële consolidatie op een beduidend hogere trap dan een losse vorm van ‘sociale samenwerking’ en het woord inkomensongelijkheid, welke schrijnend is in het land, komt niet één keer voor. Terwijl het Maidan-plein nog rookte, klopten vertegenwoordigers van het IMF al op de deur van de nieuwe regering en de Centrale Bank om te spreken over de voorwaarden van nieuwe leningen vanuit de EU en de Verenigde Staten.

De gigantische kloof tussen arm en rijk is niet alleen een gevolg van binnenlandse politiek. De Oekraïense oligarchen zijn namelijk jarenlang verwend door Europese belastingparadijzen, niet in het minst door Nederland. Het was al bekend dat het zakelijk vermogen van Oleksander Janoekovitsj, geschat op 2,3 miljard euro, vergaard werd tijdens de presidentiële ambtstermijn van zijn vader via constructies in Oekraïne, Zwitserland en Nederland (Mako Holding BV). Daarnaast bleek ook Rinat Achmetov, de rijkste man van Oekraïne en voormalig steunpilaar van Janoekovitsj, zijn holdings in Nederland te hebben (Metinvest BV).

Het is niet meer dan cynisch te noemen dat de ambassade in Nederland op 27 november 2013, daags na het afslaan van het associatieverdrag, een seminar organiseerde, genaamd ‘Dutch Holding Companies: New Opportunities for Structuring of Ukrainian Business’. Deze seminar zou vooral geschikt zijn voor zakenlieden die een update wilden ontvangen over ‘(tax) efficient structuring’ door gebruik te maken van Nederlandse holding-bedrijven. Deze strategie vormt onderdeel van het nieuwe, ‘effectieve’ ambassadebeleid dat zich hoofdzakelijk nog richt op de promotie van de B.V. Nederland en het leveren van rapportages over het lokale ‘investeringsklimaat’ voor Nederlandse bedrijven.

Evenals tijdens de Oranje Revolutie was de ‘omwenteling’ een strijd van normale Oekraïners tegen de corruptie, incompetentie en zelfverrijking van hun bestuurders, een strijd die vaak gesimplificeerd wordt in ‘Pro-Europees’ en ‘Pro-Russisch’. De normale Oekraïners, jarenlang de dupe van corruptiepraktijken en uitbuiting door een kapitalistische klasse, worden door middel van nationalistische sentimenten tegen elkaar uitgespeeld en op agressieve wijze gemobiliseerd. Dit nationalisme is een fantasma die de werkelijke oorzaak verdoezelt: een onmogelijke keuze tussen een perifere vrije markteconomie van het Westen of een oligarchische satellietstaat van Rusland. Voor Oekraïne was het, en is het nog steeds, een kwestie van balanceren op een explosieve geopolitieke scheidslijn. Deze wordt echter niet alleen door Rusland getrokken.