Ons brein kent geen 'undo'-toets

Deepfake video’s hebben invloed, blijkt uit Amerikaans onderzoek waarover NOS vandaag berichtte. Ze beïnvloeden het beeld van een politicus, en bij bepaalde doelgroepen ook van diens partij. Het laat zien dat ons veelgeroemde onbewuste log en simplistisch werkt en weinig verfijnde onderscheidingen maakt. Acteur Larry Hagman, die de slechterik JR speelde in de populaire tv-serie Dallas, ondervond dit in de jaren 80 van de vorige eeuw al. Hij kreeg op straat geregeld scheldkanonnades naar zijn hoofd en soms vielen er zelfs klappen. “Daar heb je die rotzak” was het eerste gevoel dat bij de kijkers bovenkwam als ze hem zagen.

Ons brein is geen computer waarop je onjuiste bestanden kunt repareren of vervangen. Iedere waarneming, iedere indruk blijft ergens hangen. Er komen wel nieuwe waarnemingen en indrukken bij, maar de oude verdwijnen niet, en kunnen in bepaalde omstandigheden geactiveerd raken. Er is geen ‘undo’-toets.

Vandaar ook het advies na een uitglijer: niet wrijven in de vlek. Hoe harder je probeert je misstappen ongedaan te maken of recht te zetten, des te meer vestig je de aandacht erop en versterk je de beschikbaarheid van het ‘verkeerde’ bestand. Zeg je tegen iemand “Let niet op de rommel”, waar gaat ie dan naar kijken? Tuurlijk. Uit de film kennen we allemaal de instructie: “The jury will disregard that remark”. De aanklager brengt bijvoorbeeld een eerdere verdenking ter sprake, waardoor de verdachte extra verdacht wordt. Dan zegt de rechter dat dat niet had gemogen. Maar kan de jury die informatie zomaar weer wegpoetsen? Mensen proberen dat wel, blijkt uit Amerikaans onderzoek naar juryrechtspraak. Als mensen informatie moeten negeren omdat die bewezen onjuist is, dan doen ze welwillend hun best om de implicaties ervan ‘af te trekken’ van hun mening. Toch blijft onbewust het aanvankelijke gevoel vaak hangen, onnavolgbaar vermengd met alle indrukken die daarna nog kwamen.

Kortom, we kunnen niet alles corrigeren wat ons niet bevalt. Sterker: je bent vaak beter af als je het niet eens probeert. Een mentaal undo is net zo onmogelijk als een teveel aan peper weer uit de spaghettisaus halen. Helaas geldt dit ook voor alle misinformatie waarmee we via sociale media in aanraking komen. Zoals Ilja Pfeijffer gisteren zei in Zomergasten: het internet is er nog maar kort, we zijn relatief nog piepjong in het gebruik ervan. We zijn kleuters die er nog helemaal niet goed mee kunnen omgaan. Ik hoop dat we volwassen worden voordat we dankzij misinformatie onomkeerbare schade hebben aangericht.