Logo Joop
De opiniesite van BNNVARA met actueel nieuws en uitgesproken meningen

Oorlogseconomie

  •  
12-04-2010
  •  
leestijd 4 minuten
  •  
127 keer bekeken
  •  
BNNVARA fallback image
Het is oorlog, tegen massale armoede, ecocide en tegen nog meer oorlogsdreiging. Wij moeten opnieuw analyseren: wat kunnen mens en natuur opleveren onder condities van solidariteit en duurzaamheid, hoe kunnen wij overleven, welke zijn onze werkelijke behoeften?
Wat moet in het economische denken en beleid prevaleren: geld òf levenswaarden als gezondheid en biodiversiteit? Dikwijls hoor je de gedachte dat geld al het andere brengt. Pas als dat niet vanzelf gebeurt dan moeten wij bijsturen, of ingrijpen: als de gezondheid van mensen teveel lijdt onder uitstoot van fijnstof door auto’s dan maar filters verplichten. Deze correctieve strategie heeft in veel situaties tot goede resultaten geleid: “De Rijn is weer schoon” is een veelgehoord voorbeeld.
In mijn vorige column heb ik gepleit voor een (snelle) economische transformatie gestuurd door menswaarden en natuurwaarden in plaats van door geldswaarden. De achterliggende gedachte is dat in het huidige dominante denken over economie en waarden het primaat ligt bij geldswaarden: je geldrijkdom bepaalt je welstand, niet je behoeften maar je koopkracht geeft je recht op toe-eigening, groei wordt gemeten met geld, en maximalisatie van geldwinsten en vermogen is het doel waarnaar wij streven. Wij zien nu wat daarvan gekomen is: miljarden mensen leven onder het bestaansminimum, de inkomensongelijkheid neemt wanstaltige proporties aan, ons materiële verbruik gaat de draagkracht van de aarde ver te boven, de kwaliteit van landbouwgronden holt achteruit, en economische instabiliteit heerst alom.
Wat zijn dat, menswaarden en natuurwaarden? In economische zin kun je die vanuit twee invalshoeken omschrijven: als bronnen van bestaan en als bevrediging van behoeften, en dan beiden in kwalitatieve en in kwantitatieve zin.
Een voorbeeld van menswaarden: hoe gezonder mensen zijn des te beter zij goederen en diensten kunnen voortbrengen. Maar ook: hoe lager de kindersterfte (een basisbehoefte) des te hoger de kwaliteit van leven. En wat natuurwaarden aangaat: hoe beter de kwaliteit van landbouwgronden, des te meer voedsel er geproduceerd kan worden. Maar ook, des te meer in de basisbehoeften van de natuur (als biodiversiteit) voorzien wordt.
Daarnaast kun je mens- en natuurwaarden beschouwen in culturele zin, bijvoorbeeld de betekenis of zingeving die mensen verbinden aan gezondheid of duurzame landbouw. Als je aan mensen vraagt wat zij in het leven het belangrijkst vinden, dan komt daar zelden het antwoord uit: veel geld. Eerder geven ze antwoorden als gezondheid, veel vrije tijd of een mooie natuur. Of anders hooguit geld als middel om die hogere doelen te bereiken.
Maar de correctieve strategie heeft niet voorkomen dat wij nu voor urgente, grootschalige en diep ingrijpende problemen staan als massale armoede en ecocide. De weg van corrigeren en bijsturen heeft gefaald, wij lopen op diverse gebieden ernstig achter de feiten aan. Ik vergelijk de huidige situatie wel eens met die van oorlogsdreiging aan het eind van de jaren dertig van de vorige eeuw: Had Churchill moeten wachten totdat via marktwerking (al dan niet bijgestuurd) er voldoende Spitfires en soldaten beschikbaar zouden komen? Waarschijnlijk zou Engeland dan al lang onder Duits bestuur zijn gevallen. Nee, Churchill en zijn regering grepen in op een directieve manier door het rechtstreeks sturen van de industriële productie en de arbeidsmarkt.
Oorlogseconomie heet dat.
In feite zitten wij, de mensheid, nu in een vergelijkbare situatie: het is oorlog, oorlog tegen massale armoede en tegen ecocide, en oorlog tegen nog meer oorlogsdreiging. En dan moeten wij opnieuw en anders gaan analyseren, tellen en waarderen: wat kunnen mensen en de natuur ons opleveren onder condities van solidariteit en duurzaamheid, hoe kunnen wij overleven, welke zijn onze werkelijke behoeften. Dat sluit niet uit dat geld een belangrijke functie vervult. Maar dan in de betekenis van waar geld eigenlijk voor bedoeld was: ruilmiddel en rekeneenheid, niet als het middel tot sturing van de economie.
Ik heb begin jaren negentig onderzoek gedaan naar de manieren van overleving in een extreme oorlogssituatie. Twee dorpen in El Salvador waarvan de mensen gedurende zo’n 12 jaar onder afschuwelijke omstandigheden moesten proberen zich te redden. Dat onderzoek heeft mij heel wat inzichten opgeleverd.
Eén daarvan is dat in een dergelijke situatie geld nauwelijks nog belangrijk is. Want er waren geen mogelijkheden meer om met geld te kunnen kopen en verkopen, en geld kun je niet eten. Veel belangrijker was, bijvoorbeeld, te weten welke boomwortels in het bos je wel en niet kunt eten; ouderen die van vroeger weten welke bladeren een medicinale werking hebben; grotten waar je je kunt verstoppen; sterke mannen die onder de grond schuilplaatsen en gangen kunnen aanleggen; mensen met de moed om te gaan verkennen of er weer soldaten aankomen; weten van wie je werkelijk op aan kunt, solidariteitsnetwerken dus; en zo meer.
Ik vraag mij steeds meer af of wij, de mensheid, niet in een vergelijkbare situatie aan het komen zijn. Een situatie waarin uiteindelijk het allerbelangrijkst wordt wie de wapens heeft om te verdedigen en aan te vallen. Mad Max IV dus? Op veel plekken in de wereld leven mensen al min of meer als Mad Max. Maar niemand wil dat, dus is het tijd om snel voor andere scenario’s te kiezen.

Meer over:

opinie, economie
Delen:

Praat mee

onze spelregels.

avatar
0/1500
Bedankt voor je reactie! De redactie controleert of je bericht voldoet aan de spelregels. Het kan even duren voordat het zichtbaar is.