Oost-Oekraïne: stilte voor de volgende storm?

Het lijkt misschien rustig in Oost-Oekraïne, maar echt rustig is het echter allerminst.

De rust lijkt weergekeerd in Oost-Oekraïne, althans volgens Westerse media. Want zo actief als die sinds april 2014 berichtten over ontwikkelingen in bezet Oost-Oekraïne (Donbas), zo weinig nieuws verschijnt er sinds enkele weken in kranten en op televisie.

Het is waar dat er geen grote gevechten meer zijn zoals die rond Debaltseve afgelopen februari, geleid door reguliere Russische troepen. Echt rustig is het echter allerminst. Sinds het zogenaamde ‘Minsk II-akkoord’ van 12 februari zijn nog talloze Oekraïnse soldaten gedood en aanzienlijke aantallen gewond geraakt. Vooral bij het vliegveld van Donetsk en de havenstad Marioepol laaien gevechten regelmatig op.

Ook voor ervaren waarnemers is het moeilijk te duiden wat de betrekkelijke rust betekent. Eén visie is dat er een nieuw Russisch offensief in voorbereiding is, dat na 9 mei zal beginnen, de dag waarop de Russische Federatie de overwinning op Nazi-Duitsland zeventig jaar geleden viert. Enkele weken terug kondigde ‘separatisten’-leider Zacharchenko een aanval op de steden Marioepol en Kharkiv aan. Ook recente serieuze berichten over de aanvoer van nog meer zware wapens uit Rusland en het samentrekken van Russische troepen bij de grens met Oekraïne kunnen een veeg teken zijn.

Een alternatieve visie is dat President Poetin eindelijk heeft ingezien dat de bevolking van Oost Oekraïne nauwelijks te porren is voor zelfstandigheid of aansluiting bij Rusland. Aanwijzingen hiervoor zijn antwoorden en opmerkingen van de President in zijn laatste jaarlijkse urenlange televisie ‘phone-in’ waarin hij vragen van ‘gewone’ Russen beantwoordde. Niet langer zette hij Oekraïne’s ex-President Janoekovitsj weg als onschuldig slachtoffer van ‘neo-Nazi hordes in Kiev’, maar verklaarde diens aftocht doordat Oekraïners ‘de armoede, de corruptie en de brutaliteit van hun autoriteiten volledig zat waren’. Hij nam het woord ‘Novorossiya’ niet meer in de mond, maar zag ‘samenwerking met andere landen’ als middel om de situatie van Russen in het buitenland te verbeteren. De President leek tegen een formele opwaardering te zijn van de status van de zelfuitgeroepen separistenrepubliekjes Donetsk en Lugansk. Ook leek hij een kalmere kijk te hebben op Oekraïne’s militaire acties. Een ‘inkeer’ van Poetin zou in lijn zijn met klachten van Russische strijders over de onwil van veel Oost-Oekraïners om zelf daadwerkelijk de wapens op te nemen en met uitspraken van teleurgestelde Russische ‘vrijwilligers’ dat veel Oost-Oekraïners hen als bezetters zagen en dat het bestuur in Donbas in handen is van een zooitje ongeregeld. Waarschijnlijker is echter dat Poetin zich koest houdt om de kans te vergroten dat de Europese Unie in juli de sancties niet verlengd.

Sancties aanscherpen Welke van de twee scenario’s ook werkelijkheid zal worden, het is van belang dat Europa op beide is voorbereid en waar nodig effectieve maatregelen zal treffen. Zeker is dat president Poetin’s einddoel betreffende Oekraïne ongewijzigd blijft, namelijk voorkomen dat het een zelfstandige pro-Westerse koers vaart en door middel van zijn democratische en economische ontwikkeling een voorbeeld wordt voor ontevreden Russen. In geval van een nieuw Russisch-geleid offensief zal Europa haar sancties moeten aanscherpen en Oekraïne militair moeten steunen. Ingeval van het tweede scenario zal Europa tenminste haar sancties in stand moeten houden totdat Rusland zijn troepen, militair materieel en ‘vrijwilligers’ volledig heeft teruggetrokken en Oekraïne de controle over zijn buitengrenzen heeft herkregen, met effectieve monitoring door de OVSE.

Duidelijke boodschap Tegelijkertijd is het van belang dat de Europese Unie een duidelijke boodschap afgeeft aan de Russische bevolking, met de volgende elementen. Europa heeft niets tegen het Russische volk en wil graag met Rusland samenwerken. Het is echter in strijd met Europa’s fundamentele waarden dat landen internationaal erkende grenzen met geweld wijzigen en de territoriale integriteit van andere landen schenden. Gebeurt zoiets op een paar honderd kilometer van de EU’s buitengrenzen dan is dat bovendien uiterst bedreigend. De EU en Rusland hebben elkaar nodig, actieve samenwerking op economisch, cultureel en politiek vlak is in beider belang. Zolang Rusland echter haar buitenlandse politiek niet wijzigt is samenwerking begrijpelijkerwijs onmogelijk.

Ondraaglijke situatie Ondertussen blijft de situatie in bezet Donbas ondraaglijk voor de plaatselijke bevolking. In het Westen heeft men er geen idee van wat die in het dagelijks leven moet doorstaan. Een uitgebreide recente analyse bevestigt nog eens in detail wat insiders al sinds maart vorig jaar proberen duidelijk te maken. Bezet Donbas bestaat uit een wirwar van gebiedjes, dorpen en steden in elk waarvan gewapende groepen de dienst uitmaken zonder enige vorm van democratisch bestuur. De groepen bestaan uit plaatselijke kleincriminelen, asocialen, voormalige Afghanistan- en Tsjetsjenië-strijders en uit Rusland toegestroomde nationalisten. Regelmatige breken er onderlinge gevechten uit met dodelijke slachtoffers. Bestuurlijke willekeur, arbitraire arrestaties, afpersing, diefstal en intimidatie zijn aan de orde van de dag. Enkele weken terug kwam Amnesty International met een zorgwekkend rapport over standrechtelijke executies door separatisten van Oekraïense krijgsgevangenen. Recenter is het bericht over het doodschieten door separatisten van een plaatselijke zakenman en zijn vrouw in hun auto op de snelweg tussen Zuhres en Khartsyzsk