Othello: een verplichte voorstelling over racisme voor onze politici

Volgens het regeerakkoord 2017-2021 van de coalitiepartijen VVD, CDA, D66 en CU moeten scholieren een bezoek brengen aan het Rijksmuseum en het Nederlandse parlement. Tevens moeten deze scholieren het Wilhelmus leren. Dit alles ter versterking van de Nederlandse identiteit. In met name culturele kring zijn deze beleidsmaatregelen niet zo serieus genomen. In de eigen omgeving van scholen bevinden zich al diverse Rijksmusea en gemeentelijke musea die al complete geschiedenissen voor hun rekening nemen.

Ook is kritiek geuit op deze eenzijdige vormen van identiteitspolitiek. De vaderlandse geschiedenis gaat immers ook over vormen van onderdrukking en armoede, en de manieren waarop tegen machtsongelijkheid is gestreden. De betekenis van het Wilhelmus naast de betekenis van de Internationale. Prinsen van Oranje naast socialisten als Ferdinand Domela Nieuwenhuis en Pieter Jelles Troelstra. Hoe rijk, indrukwekkend maar ook verontrustend kan de geschiedenis zijn.

Er is een hele goede reden om het huidige regeerakkoord van een aanvulling te voorzien: een verplicht bezoek van politici aan de toneelvoorstelling Othello over racisme van regisseur Daria Bukvić waarmee Het Nationale Theater momenteel door het land toert.

Het verhaal van Othello van William Shakespeare gaat over een zwarte, Moorse generaal Othello in het witte Venetië die misleid wordt door de gefrustreerde vaandrig Jago. Deze Jago is door Othello niet benoemd tot zijn plaatsvervanger en zint nu op wraak. Hij weet bij Othello jaloezie op te wekken door te suggereren dat zijn jonge, blonde vrouw Desdamona het heeft aangelegd met een officier. Jago hanteert racistische praatjes (over de diklip, de zwarte dekhengst, de vreemdeling zonder anker) om medestanders te vinden met als uiteindelijke gevolg dat de tot waanzin gedreven Othello zijn geliefde doodt. En dit moet in het haatplan van Jago ook het einde betekenen voor de generaal.

Daria Bukvić heeft uitdrukkelijk de zwarte acteur Werner Kolf in de rol van Othello geplaatst tegenover een witte omgeving. In de traditionele voorstellingen van dit toneelstuk hebben toneelgezelschappen vooral het liefdesdrama centraal gesteld: het dodelijke vergif van de jaloezie. De witte toneelspeler werd een zwart geschoenpoetste Othello maar het duidelijk aanwezige racisme kreeg geen duiding. Ook het feit dat Jago de racistische kaart speelde kreeg geen of nauwelijks aandacht. Nee, Jago was ‘gewoon’ een slimme intrigant die met steeds meer succes zijn frustraties kon botvieren. Zo ook bij de Toneelgroep Amsterdam die in 2003 acteur Hans Kesting als Othello dan wel niet zwart schminkte maar een lichte tint meegaf. Dat we toen te maken hadden met een actuele vertaling van de tekst door Hafid Bouazza maakte veel goed: de woorden van Othello kregen in deze vertaling een duidelijk Arabische ondertoon. In het spel zelf werd daarmee dramaturgisch niets gedaan. Ook hier weer de emoties die door jaloezie werden gesmoord.

Het is te danken aan verschillende emancipatiebewegingen en de internationaal bekende Nigeriaanse schrijver Ben Okri dat we nu wel oog hebben voor het racistische karakter van Jago en dat juist dit racisme een succesfactor voor zijn haatplan is geweest. Mede als gevolg hiervan besloot in 2015 de Metropolitan Opera in New York Othello niet meer zwart te schminken bij het op de planken brengen van de opera over Othello. Maar daarmee werd het drama gecastreerd want ontdaan van het racistisch mechanisme dat het in de kern bezat. Dat Daria Bukvić gekozen heeft voor een zwarte acteur is een duidelijk statement. De toeschouwer voelt als het ware nu heel indringend dat het racistisch vergif van Jago wel moet leiden tot een gruwelijke afloop: de moord door Othello op zijn jonge vrouw. Als even later blijkt dat hij misleid is – nee zijn vrouw is hem tot het eind toe trouw gebleven -, pleegt Othello zelfmoord. Tenminste in het script van Shakespeare. De regisseur spit anno 2018 een laagje dieper en laat Jago op een onverwacht moment in het bijzijn van alle spelers én het publiek Othello daadwerkelijk vermoorden. Jago speelt in deze regie de hoofdrol die hij altijd al heeft gehad, en niet Othello, de titeldrager van het stuk.

Maar direct daaraan voorafgaand heeft de zwarte generaal zich nog uitdrukkelijk tot het publiek gewend met dat ene kleine zinnetje: Bent u bang voor mij? Een vraag die de hele voorstelling tot grote hoogte brengt. Het wordt niet uitgesproken maar er is een ja, en er is een nee.

Ook voor de politiek kan deze voorstelling louterend werken. Het ‘Minder, minder’ van Geert Wilders (PPV) wordt in zijn alarmerende gevolgen artistiek geduid. De bizarre opmerking van VVD-premier Rutte in de uitzending van VPRO Zomergasten van 4 september 2016 dat hij het woord multiculturele samenleving ‘haat, echt haat’ vraagt nog altijd om een weerwoord. Haat? Geen enkele Nederlander met een migratieachtergrond zal de gemaakte opmerking als een welkom en acceptatie opvatten. En de directe politieke omgeving zwijgt of stemt in. Zoals ook het geval was met het dubbelzinnige essay ‘Het multiculturele drama’ van Paul Scheffer uit al weer 2000. In dit veel aangehaalde essay, gepubliceerd in de NRC, heeft hij enerzijds oog voor niet opgemerkte talenten van allochtone kinderen maar anderzijds eindigt hij in een harde wij-zij opstelling, getuige bijvoorbeeld zijn opmerking: ‘De angst voor Marokkaanse jongeren is in een stad als Amsterdam inmiddels spreekwoordelijk’. Alle Marokkaanse jongeren? De stad Amsterdam? Spreekwoordelijk – dus vaststaand? Wat een gif spreekt uit deze woorden. Tenslotte de actualiteit van vandaag waarin Forum voor Democratie van Thierry Baudet publiekelijk de vernederende stelling inneemt dat zwarte mensen een lager IQ hebben dan witte mensen.

Het zou van moed getuigen als inderdaad de politici het bezoek aan deze voorstelling Othello hoog op de agenda plaatsen. En de voorstelling gebruikt om te reflecteren op het eigen gedrag in onze multiculturele samenleving. Het is in onze tijd van veel waarde als we leren tijdig de Jago’s te kunnen ontmaskeren voordat hun racistisch vergif zich verspreidt.