Over medemenselijkheid en marktwerking

De zorg is zoals veel maatschappelijke activiteiten vermarkt en een product geworden. De marktwerking heeft verschillende gevolgen. De voorstanders van marktwerking wijzen op kostenbeheersing en kwaliteitsverbetering omdat slechte zorgaanbieders weg worden geconcurreerd. Maar tegenstanders wijzen op problemen die veel aandacht krijgen in de media, zoals lange wachttijden, ongevraagde verandering van medicijnen, een grote wisseling van zorgverleners, druk op het zorgpersoneel of zorginstellingen die failliet gaan. Het is een reden voor demissionair minister Hugo de Jonge van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) om te spreken van doorgeschoten marktwerking in de zorg. Ab Klink, directeur van zorgverzekeraar VGZ, ontkent dit.

Klink meent dat de onderlinge concurrentie in de zorg juist positief is. Het leidt volgens hem tot kostenbeheersing, waardoor er nu aanzienlijk minder wordt uitgegeven dan in het oude systeem het geval zou zijn. Klink constateert dat fabrikanten investeren in apparatuur die beter is voor de patiënt en tegelijk doelmatiger, waardoor overbehandeling wordt tegengegaan. De diagnostiek wordt door innovaties beter, wat winst is voor de patiënt en tot minder zorgconsumptie en tot kostenbesparing leidt.

Gevolgen van marktwerking Marktwerking heeft gevolgen die op gespannen voet kunnen staan met algemeen maatschappelijke belangen. Dat komt omdat veel aanbieders het eigenbelang laten prevaleren boven het maatschappelijk belang, en omdat veel consumenten niet de beste keuze willen of kunnen maken. Aanbieders kunnen mensen uitbuiten en producten of diensten ontwikkelen of maken die schadelijk zijn voor mens of milieu, werknemers kunnen zich in hun lot schikken, en consumenten kunnen schadelijke producten aanschaffen of slechte diensten afnemen of verkeerd gebruiken. Om al te grote misstanden te voorkomen is er sprake van meer of minder regulering van de markt door overheden of door belangengroepen of verenigingen.

Maar om goed te reguleren moet er sprake zijn van gelijkwaardigheid van aanbieders van producten en diensten, de afnemers ervan en de regulerende organisaties. Dat betekent openheid van informatie, transparantie en de mogelijkheid tot eerlijk onderhandelen. We moeten constateren dat daar in de zorg geen sprake van is. Zo houden medicijnfabrikanten ontwikkelingen geheim (uit concurrentieoverwegingen), ze hebben patenten waardoor de prijs kan worden opgedreven, zorginstellingen verdoezelen fouten om zich niet uit de markt te prijzen, verzekeraars spelen instellingen tegen elkaar uit en maken de informatievoorziening naar cliënten complex. Bij contracten is er sprake van ingewikkelde constructies en grote controledrang om te zorgen dat contracten naar de letter worden nageleefd. Het doel van zorg komt op gespannen voet te staan met de beperkte mogelijkheden in de praktijk.

Een andere blik op zorg De samenleving heeft de verantwoordelijkheid om een ieder menselijke zorg te geven, zonder daar per se iets voor terug te eisen. Meer dan ooit hebben we als samenleving behoefte aan humaan handelen en denken waarbij het welzijn van allen belangrijker gevonden wordt dan het streven naar persoonlijk gewin of bevoordeling van een elitegroep. Mededogen, liefdadigheid en sympathie moeten telkens bevochten worden om niet te verliezen van overheersing en egoïsme. In een technologische samenleving is bijna een revolutie van medemenselijkheid nodig om te voorkomen dat de mens wordt gereduceerd tot een vervangbaar radertje in het systeem.

We moeten telkens weer leren dat door samenwerking meer kan worden bereikt dan wanneer iedereen uit eigenbelang handelt. Technologie is daarbij een middel, en geen doel. Daarom moet een symbiose worden gevonden van technologische en menselijke aspecten.

Maar in de huidige samenleving lijkt het systeem belangrijker te zijn dan de cliënt of het vertrouwen op professionaliteit van zorgverlener, docent of begeleider. Er wordt voorbijgegaan aan het feit dat mensen humane wezens zijn die baat hebben bij echte interactie met anderen om samen te werken aan oplossingen.

De marktwerking is niet eens het grootste probleem, maar de behoefte aan zekerheid en controle, waarbij men kwaliteit tracht te vangen in kwantitatieve parameters en alle procedures minutieus wil voorschrijven. Het leidt tot teloorgang van autonomie, creativiteit en zorgzame liefde, en tot berekenende mensen.

Hoe kunnen we het tij keren? We moeten in alle geledingen van de samenleving de mens centraal stellen. Dat geldt voor professionals en cliënten. Mijn voorstel is om te beginnen bij de opleidingen van opleiders, waarin geleerd wordt om niet langer protocollen voorop te stellen, maar hoe om te gaan met cliënten en hoe overwogen cliëntgerichte beslissingen te nemen. Ook de cultuur van grote organisaties die eenzijdig gericht is op sturing op output moet worden aangepakt. Opdrachtgevers kunnen de sturing op klanttevredenheid prioriteit geven bij het verlenen van opdrachten. Langs verschillende wegen kunnen we zo tot de noodzakelijke omslag komen.