Over wat het daglicht in Nederland niet verdragen kan

De mond van mijn gesprekspartner uit Florida viel open van verbazing. Hij had me gevraagd hoe het met de onderhandelingen voor een nieuwe regering in Nederland staat. Ik moest hem bekennen dat ik dat niet wist. “De onderhandelaars laten niets los. Ze vinden het het beste dat het publiek niets te weten komt. Een broedende kip mag je niet storen.”

Hij geloofde niet dat in deze tijd in een moderne democratie op zo’n manier een regering wordt gevormd.

“Dus de mensen mogen stemmen op een politieke partij en na de verkiezingen gaan degenen, die elkaar in de campagne bestreden hebben, om de tafel zitten, doen de deur op slot en komen na maanden naar buiten met een regeerakkoord? Hoe komt het publiek er dan achter op welke manier zij belangen tegen elkaar hebben afgewogen?” Ik biechtte op dat ik zelf aan dit systeem had meegewerkt, toen ik als leider van D66 met premier Balkenende en toenmalig minister Zalm een regeerakkoord had geschreven voor het kabinet Balkenende II.

De situatie aan tafel werd nog amusanter, toen ik door de rest van het gezelschap ondervraagd werd over het Nederlands staatsbestel. Ja, we hebben een monarchie, een Koningin. Nee, die kiezen we niet. In de Grondwet staat dat er maar een familie is die het staatshoofd mag leveren en dat gaat bij erfopvolging. Nee, we kunnen de Koningin niet afzetten, ze bepaalt zelf wanneer ze vertrekt. Ja, ze heeft politieke invloed, ze wijst de informateurs aan en benoemt de kabinetsformateur. Nee, niemand mag over de gesprekken met de Koningin mededelingen doen. “Is dat bij wet geregeld?” “Nee, dat is gewoon een ongeschreven regel en daar houden de politici zich aan. Klap je uit de school en vertel je iets over je gesprek met de Koningin, dan verlies je je parlementaire zetel.”

Inmiddels luisterde het hele gezelschap mee, vol ongeloof. “Is het waar dat de Koningin zich in een gouden koets verplaatst, voorgetrokken door paarden?” vroeg mijn tafeldame.

“Het lijken de Middeleeuwen wel!”, riep de vriend van mijn gesprekspartner uit Florida. En hij vroeg me of ik wist van de “Sunshine”-regels in Florida. Ik stamelde wat over dat het in Florida altijd zonnig is en dat de staat zich als “Sunshine-staat” afficheert, maar dat ik geen idee heb wat die “Sunshine”-regels inhouden.

“Wij hebben een andere cultuur dan in het oude Europa,” zei hij. Om het publiek goed te laten controleren hoe overheidsfunctionarissen werken, moet alle vergaderingen, waar beslissingen worden voorbereid of genomen, openbaar zijn en van te voren publiekelijk zijn aangekondigd. Dat geldt niet alleen voor bijeenkomsten van politici, maar ook bijvoorbeeld voor iemand die in een schoolbestuur zit en over de aanwending van overheidsgeld beslist.

“Je mag niet na een vergadering met zijn allen naar een café om door te praten over een te nemen beslissing. We nemen zelfs niet dezelfde taxi uit angst beschuldigd te worden van handjeklap.” Het openbaar ministerie voert een actief vervolgingsbeleid. Regelmatig worden overheidsfunctionarissen veroordeeld, omdat ze buiten het zicht van het publiek afspraken maakten. De openbaarheidsbepaling is in de grondwet van Florida opgenomen en wordt de “Sunshine-Law” genoemd. “De bedoeling is schimmige deals achter gesloten deuren tegen te gaan en totale openbaarheid te creëren.” Ik moest plotseling aan een opmerking van een van de Tweede Kamerleden denken die onlangs een cynische kijk gaf op het belang van publieke controle, toen hem om commentaar gevraagd werd over de kabinets(in)formatie : “Ik ben altijd voor openbaarheid, maar deze week even niet.” In Florida zou hij daar niet mee weg komen. Hoe zou Nederland er uit zien als er een soortgelijke “daglicht”-bepaling in de Nederlandse Grondwet zou worden opgenomen? Ik denk dat de elite in Nederland die gewoon is achter de schermen met elkaar belangrijke beslissingen te nemen, zich met hand en tand tegen een dergelijk voorstel zou verzetten. “Kan niet, onwerkbaar. Nergens voor nodig. Omslachtig,” ik kan de argumenten zo opsommen. Toch zijn er staten in Amerika, waar die totale openbaarheid wettelijk is afgedwongen. Een soort verreikende Wet Openbaarheid van Bestuur. Bij het nagerecht werd mijn Nederlandse hart de dolksteek toegediend. Mijn gesprekspartner die me hoofdschuddend had aangehoord, eindigde het gesprek met de opmerking: “Ach, eigenlijk vind ik het wel leuk dat er landen zijn die oude tradities en folklore in stand laten. Dan kunnen we in ons onderwijs laten zien hoever wij gekomen zijn.”