Politici, maak het kapitalisme bespreekbaar

“Het is makkelijker om zich het einde van de wereld voor te stellen dan het einde van het kapitalisme”, aldus de filosoof Fredric Jameson, doelend op de populariteit van apocalyptische rampenfilms. Toch is nadenken over een alternatief voor het neoliberale kapitalisme precies wat we moeten doen, willen we een ramp voor onze wereld afwenden.

Het wordt steeds duidelijker dat ons economisch systeem, met z’n eenzijdige focus op constante groei en winstmaximalisatie voor de allerrijksten, een acute bedreiging vormt – niet alleen voor de armen der aarde en niet alleen voor het klimaat en de ecosystemen van onze planeet, maar ook voor de democratie. Het nachtmerriescenario van mondiale ecologische ineenstorting in combinatie met autoritair, ondemocratisch kapitalisme komt steeds dichterbij.

Democratie onder druk Ondanks de belofte van het “naar beneden druppelen” van rijkdom (“trickle down economics”) heeft het neoliberalisme alleen maar tot grotere ongelijkheden tussen rijk en niet-rijk heeft geleid. Daardoor staat de democratie nu wereldwijd zwaar onder druk. Zoals de internationale Edelman Trust Barometer al jaren laat zien, neemt het algemene vertrouwen in de democratie af naarmate de ongelijkheid tussen rijk en niet-rijk groeit: mensen zien dat vooral de rijke elite profiteert van het economische systeem en voelen zich buitenspel gezet.

En dat gevoel is terecht. Het is naïef om te denken dat de politiek ongevoelig is voor de macht van het grote geld. Naarmate de rijken en de multinationals rijker worden kunnen zij ook meer investeren in lobby’s die hún belangen promoten bij politici. Ook giften aan politieke partijen spelen daarbij een rol, met name in de Verenigde Staten.

Aan deze ondermijning van de democratie is de laatste jaren nog een nieuw en bijzonder verontrustend aspect toegevoegd: de groeiende invloed van Big Tech en de sociale media. Bij uitstek relevant hier is de uitspraak van Hannah Arendt: “Het ideale subject van het totalitaire bewind is niet de overtuigde nazi of de overtuigde communist, maar mensen voor wie het onderscheid tussen feit en fictie (d.w.z. de realiteit van de ervaring) en het onderscheid tussen waar en onwaar (d.w.z. de denknormen) niet meer bestaan.”

Want dat is precies wat de sociale media doen: ze eroderen het verschil tussen feit en fictie, tussen waar en onwaar. Zo wordt de democratie ondermijnd door bedrijven als Facebook en Twitter waarvan de algoritmes informatiebubbels creëren en extreem-rechtse complottheorieën bevoordelen, simpelweg omdat dit hun winsten vergroot. Alle desinformatie en complottheorieën rond covid-19 spreken wat dit betreft boekdelen.

Hoe slecht dit is voor de democratie zien we in de VS, waar 58 procent van de Republikeinse kiezers nog steeds gelooft in de ‘Big Lie’, de inmiddels al talloze keren weerlegde complottheorie dat Biden de verkiezingen van Trump gestolen zou hebben. Niet alleen ondermijnt dit het vertrouwen in de democratie, de ‘Big Lie’ legitimeert de rechtstreekse aanval van de Trumpianen op de Amerikaanse democratie, een aanval die fysieke vorm aannam met de bestorming van het Capitool op 6 januari 2020 en die nu nog steeds in subtielere vormen gaande is.

Dreigende ecologische ineenstorting Deze uitholling van de democratie is des te rampzaliger omdat we juist nu breed gedragen en dus democratisch genomen maatregelen nodig hebben om een ecologische apocalyps af te wenden. Ondanks alle klimaatafspraken blijft de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen stijgen, zodat we aankijken tegen een mondiale opwarming van 3℃ in het jaar 2100 en mogelijk nog hoger.

Dit is een werkelijk rampzalig scenario dat bol staat van dodelijke hittegolven, bosbranden, verwoestijning, hongersnoden, verzurende oceanen, extreme stormen en massale overstromingen door bizarre regenval en een stijgende zeespiegel, met als gevolg naar schatting twee miljard klimaatvluchtelingen. Door deze mondiale opwarming zal zo’n 30 tot 50 procent van de diersoorten uitsterven.

En dan hebben we het nog niet eens over de bredere ecologische crisis door de voortschrijdende vernietiging van de natuur door milieuvervuiling, ontbossing voor veeteelt, overbevissing, bodemuitputting door agrarische monoculturen, massale insectensterfte door overbemesting en landbouwgif, en steeds agressievere vormen van olie- en gaswinning en andere mijnbouw. Als we doorgaan op de huidige weg, dan zullen de oceanen in 2050 meer plastic dan vis bevatten, om maar iets te noemen.

De mondiale opwarming en de bredere aantasting van de natuur worden veroorzaakt door economische activiteiten die uiteindelijk in het teken staan van kapitalistische winstmaximalisatie voor de rijken der aarde. Een kapitalistische economie moet jaar na jaar exponentieel groeien, maar eindeloze economische groei – met de bijbehorende groei in energie- en grondstoffenverbruik – is simpelweg onhoudbaar op een eindige planeet. Willen we een ecologische ineenstorting vermijden, dan zullen we het kapitalisme drastisch moeten beteugelen.

Des te meer omdat het juist de extreme welvaart van de elite is die het zwaarste drukt op de ecologische stabiliteit van onze planeet. Dan gaat het niet alleen om luxe-consumptie: zo stoot de rijkste 1 procent 30 keer zoveel CO₂ uit als de armste 50 procent van de wereldbevolking. Dan gaat het ook om de extra economische activiteit die nodig is om de welvaart van de rijken in stand te houden: de rijkste 1 procent harkt jaarlijks ongeveer een kwart binnen van het mondiale BNP. Dat betekent, aangezien alle economische activiteit in meer of mindere mate gepaard gaat met uitstoot van broeikasgassen en grondstoffenverbruik, dat de rijkste 1 procent veel zwaarder drukt op de leefbaarheid van onze planeet dan de rest van de mensheid.

Een explosieve cocktail Het grote gevaar is dat de ecologische crisis en de crisis van de democratie elkaar gaan versterken. Door de klimaatverandering en bredere ecologische crisis zullen de winsten van de grote multinationals steeds meer onder druk komen te staan. De aarde raakt, simpel gezegd, uitgeput en kan daardoor steeds minder makkelijk geëxploiteerd worden. Grondstoffen- en voedselprijzen zullen stijgen, net als de transportkosten door steeds extremer weer. Investeerders zullen door publieke druk hun investeringen in de zeer winstgevende fossiele brandstof-industrie terug moeten trekken. De kosten voor de groene energie-transitie zullen stijgen, kosten die deels door het kapitaal gedragen zullen moeten worden.

Er dreigt, kortom, een accumulatie-crisis waarbij de eerste levensbehoefte van het kapitaal, namelijk constante groei, gedwarsboomd wordt door de ontwrichtende gevolgen van de ecologische crisis. Het gevaar is dan levensgroot dat de nu al aanwezige autoritaire kanten van het kapitalisme verder gaan overheersen. Om hun winsten veilig te stellen zal het voor de kapitalistische klasse erg verleidelijk worden om de maatschappij op ondemocratische wijze naar haar hand te zetten, om zo de kosten van de ecologische crisis op de samenleving af te kunnen wentelen.

Maak het kapitalisme bespreekbaar! Willen we het nachtmerriescenario van ecologische ineenstorting in combinatie met ondemocratisch kapitalisme vermijden, dan moeten we nú serieus gaan nadenken over alternatieven voor ons economische systeem. Te lang is het kapitalisme geaccepteerd als “the only game in town”, als ware het een natuurgegeven dat net zo min aangepast kan worden als de zwaartekracht of de lichtsnelheid.

Toen Nancy Pelosi, de Democratische voorzitter van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden, geconfronteerd werd met een lastige vraag over het economisch bestel van de VS, wist ze niks beter te zeggen dan: “Wij zijn kapitalisten, zo is het nu eenmaal…” Maar dat antwoord – “zo is het nu eenmaal” – klinkt steeds irrationeler in het licht van de crises die ons bedreigen. Het kapitalisme is geen natuurwet. Het is in de loop van de geschiedenis door menselijk handelen ontstaan en kan dus ook door menselijk handelen veranderd worden.

In tegenstelling tot wat veel rechtse propagandisten beweren is communisme zeker niet het enige alternatief voor neoliberaal kapitalisme. Keynesianisme, het Rijnlandse model, steady-state economie, markt-socialisme, corpo-syndicalisme – er zijn genoeg redelijke alternatieven denkbaar. Maar dan moeten we het daar wél over durven hebben. Een breed maatschappelijk debat over nut, noodzaak en mogelijkheid van een post-kapitalistisch alternatief is nu van het allergrootste belang. De toekomst van de menselijke beschaving op aarde hangt ervan af.