Rexit

Erfelijk koningschap is niet een concept waarvoor je onder politiek filosofen de handen op elkaar krijgt. Het is een praktijk die haaks staat op basale principes van rechtvaardigheid. Het vestigt de gedachte dat een publiek ambt soms een kwestie moet zijn van familienaam en komaf in het hart van het politieke systeem. Alle burgers zijn kennelijk niet gelijk. Soms zijn stamboom en afkomst belangrijker dan talent en inzet. Als je staatshoofd wil worden, vraagt Mark Rutte niet waar je naartoe wil, maar wil hij wel weten waar je vandaan komt. Als principe is het eigenlijk onverdedigbaar. Toch is er nauwelijks weerstand tegen monarchie. Integendeel, de monarchie is ongekend populair in Nederland ― een land dat nota bene bekend staat om zijn democratische en egalitaire karakter.

“It shouldn’t work, but it does.” Er zijn ook wel een aantal pragmatische redenen te bedenken voor de monarchie. Een aantal maanden geleden opperde Harry Potter-auteur J.K. Rowling een interessant argument voor de monarchie. In het satirische programma The Daily Show van Jon Stewart stelde de Engelse Rowling voor om Koningin Elizabeth weer te vragen om staatshoofd te worden van de Verenigde Staten. “What you need is a monarch”, zei ze stellig.

In de Verenigde Staten stonden volgens Rowling een aantal van de rollen waaraan de president moest voldoen elkaar in de weg. In het Verenigd Koninkrijk waren die rollen gescheiden. De rol van staatshoofd die symbolisch de eenheid van het land representeerde was gevestigd in de monarch, terwijl de rol van politiek leider die een programma moest uitvoeren en politieke besluiten moest nemen werd toevertrouwd aan de premier.

Als de symbolische representatie van de natie werd waargenomen door een ceremonieel staatshoofd, dan hoefde de burgers voor de charlatans die doorgaans in het politieke metier komen bovendrijven geen enkel respect meer op te brengen. De monarchie was daarmee een gouden idee, vond Rowling: “It shouldn’t work, but it does.”

Symbool Daar zit wat in. Zonder Beatrix zouden we de menselijke, al-te-menselijke politiek leiders van dit land het respect verschuldigd zijn dat nu alleen het staatshoofd toekomt. We zouden dan de gladde sales pitches van Mark Rutte en de valse zedenpreken van Jan Peter Balkenende tegemoet moeten treden met een mate van eerbied die ze niet verdienen. Representatie van het land was bij Beatrix in betere handen. 

Deze symbolische functie van het staatshoofd was de afgelopen dagen overal zichtbaar in Nederland. Nu Beatrix heeft aangekondigd dat ze zal aftreden is er een hoeksteen van de Nederlandse werkelijkheid los gewrikt. Beatrix was 30 jaar een vaste waarde, een bestendig onderdeel van de Nederlandse realiteit zoals de afsluitdijk, de HEMA, de boerenkool met worst en de brede rivieren die “traag door oneindig laagland gaan”.

Nu ze op het punt staat te verdwijnen om plaats te maken voor koning Willem-Alexander is duidelijk hoezeer Beatrix onderdeel is geworden van het existentiële kader van de Nederlandse samenleving. Het gezicht van Beatrix was overal en het zal anders voelen als ze is vervangen door Willem Alexander. In het Verenigd Koninkrijk worden historische tijdperken vaak naar hun vorsten genoemd: de ‘Victorian age’, de ‘Georgian period’, de ‘Regency’ of de ‘Edwardian era’. In zekere zin sluiten we nu een Trixiaans tijdperk af.

Op zich is die rol natuurlijk niet opmerkelijk. Vorsten zijn voor deze functie uitgevonden. Hun core business , is de belichaming en symbolische weergave van de eenheid van de staat. Ze moeten de staat letterlijk smoel geven.

Middeleeuwen Wat wel opmerkelijk is, is dat vorsten deze functie in de 21ste eeuw nog onverminderd vervullen. Veel van het theater en de symboliek van de monarchie stamt uit de middeleeuwen ― kronen, scepters, zwaarden, rijksappels, hermelijnen mantels. Vorsten trokken ooit door hun rijk in gepaste bedrijfskleding om zich kenbaar te maken aan de ongewassen meute. Hun gezicht werd in munten geslagen, op portretten afgebeeld en in standbeelden en bustes gehouwen. Lang voor de graffiti artiest wisten ze hoe ze met deze premoderne “tags”hun gebied moesten markeren.

Een van de redenen waarom de monarchie toch nog werkt heeft wellicht te maken met deze premoderne wortels. Dat de vorst een belichaming is van de eenheid van de staat betekende in de premoderne tijd niet dat ze een afspiegeling waren van de burgers van die staat, dat ze de culturele kenmerken van hun volk representeerden.

De hofcultuur had niets te maken met de volkscultuur. Koningen konden heel goed uit Hispangien komen, of het Zuid-Franse Orange, of van Duytschen Bloedt zijn. Vaak spraken ze Frans. Dat de vorst zich niet hoeft te vereenzelvigen met het volk, zoals de “gewone” Juliana ooit probeerde, heeft Beatrix al vroeg goed gezien. Dit maakt het koningshuis een veel opener instituut dan het zou zijn als het de cultuur en de normen en waarden van de natie moest uitdrukken.

Het is een instituut dat een bredere oriëntatie heeft dan het strikt binnendijkse. Daarmee is het ook een instituut waar mensen uit het Caraïbisch gebied en nieuwe Nederlanders zich kunnen verbinden. Misschien loopt het daarmee uit de pas met het huidige populistische sentiment in Nederland, maar op de lange duur zal het voortbestaan van de monarchie gebaat zijn bij deze afstand.