Schade van de crisis gaat verder dan economie

In 1992 publiceerde Francis Fukuyama een boek getiteld ‘Het eind van de geschiedenis en de laatste mens’, waarin hij aankondigde dat na de val van het communisme de wereld zich geleidelijk zou ontwikkelen langs de lijnen van gecombineerde vrije markt economie en liberale democratie. Ironisch genoeg staan we nog geen kwart eeuw later op het punt dat diezelfde democratie door de vrije markt wordt verscheurd.

Want dat is wat er momenteel in het Westen lijkt te gebeuren. Niet dat ik er vanuit ga dat de democratieën in het Westen binnenkort zullen verdwijnen. Maar het voortwoekeren van de schuldencrisis en het uitermate beschamende optreden van onze volksvertegenwoordigers heeft het idee van de democratie wel zware schade toegebracht. En dat niet alleen in Griekenland en Europa, maar ook overzees in de Verenigde Staten. Twee factoren hebben ertoe bijgedragen het democratisch ideaal zware averij heeft opgelopen: langdurige besluiteloosheid en ondemocratisch crisisbeheer.

Allereerst is daar het ogenschijnlijk falen van democratieën om de huidige crisis te beteugelen. In plaats van samen te werken aan een oplossing, zien we politieke broedertwisten op elk mogelijk niveau. De instelling van ‘als ik verlies, dan jij ook’ heeft ertoe geleid dat we intussen inderdaad allemaal aan het verliezen zijn. De huidige methode van onderhandelen binnen de EU laat zich bijna kenmerken door de traditionele doctrine voor een kernoorlog: MAD, Mutually Assured Destruction. In de Verenigde Staten laat het onvermogen van een door de Tea Party gegijzeld en zwaar gepolariseerd Congress om ook maar ergens over te beslissen misschien nog wel sterker de zwakte van de democratie zien. Dictators en autocraten overal ter wereld lachen zich nu waarschijnlijk krom over de hubris van het Westen, dat hen jarenlang de les las over de voordelen van democratie, maar nu komt bedelen om hulp.

Dit schijnbare falen van de democratie wordt nog verder onderstreept door de uitgesproken ondemocratische manier waarop de uiteindelijke oplossingen worden uitgevoerd. In landen die steun krijgen van het Europese Noodfonds wordt de eigen bevoegdheid direct aan banden gelegd. Harde economische en maatschappelijke ingrepen worden zonder pardon vanuit Brussel gedicteerd. Het mag niet verbazen dat de Grieken de situatie hebben vergeleken met een nieuwe bezetting. Toen Papandreou zelfs maar durfde voor te stellen om het Griekse volk te raadplegen over de maatregelen waar het nog jaren mee te maken zal krijgen, werd hij direct teruggefloten. Populistische voorstanders van referenda in eigen land konden niet snel genoeg de stommiteit van Papandreou veroordelen om het Griekse volk om een mening te vragen. De boodschap lijkt duidelijk: in geval van crisis wordt de democratie tijdelijk uitgeschakeld. Ideeën over zelfbeschikking, volkssoevereniteit en democratie zijn leuk en aardig, maar uiteindelijk dicteert de markt welk beleid noodzakelijk is.

De schade van deze crisis gaat dan ook verder dan alleen de economie. Het idee van de democratie als effectieve regeringsvorm heeft danige averij opgelopen. De meest gehoorde kritiek is dat in tijden van flitskapitaal en marktschommelingen binnen microseconden zelfs een modicum aan overleg al een eeuwigheid te lang duurt. Ook wordt aangevoerd dat democratieën niet in staat zijn de ‘noodzakelijke’ hervormingen door te voeren, omdat zoiets vervelends als een bevolking dwars kan gaan liggen door te weigeren het medicijn van de markten te slikken. Deze kritiek is overigens niet nieuw, ook Fukuyama merkte al op dat een autocratisch gestuurde vrije-markt economie beter kan functioneren dan een democratie, omdat de overheid allerlei vervelende eisen van burgers, zoals een sociaal vangnet of een minimumloon, gewoon kan onderdrukken.

We mogen ons intussen dus afvragen wat we belangrijker vinden: welvaart of democratie. Als het aan de financiële en economische elites ligt, kiezen we voor het eerste. Dan moeten we de ‘noodzakelijke’ en ‘marktconforme’ maatregelen eventueel met dwang aan onwillige samenlevingen opleggen. In dit scenario weet de markt het altijd beter dan de burger.

De andere optie is om de democratie te waarborgen, ook als dit ten koste gaat van een modicum aan welvaart. Dit is waarschijnlijk het lastiger scenario en vereist ingrijpende veranderingen van zowel de politieke elite als burgers. Politieke besluitvorming moet daadkrachtiger en democratischer. Voor de EU betekent dit het verruilen van de invloed van lidstaten door die van de Europese burgers. Dit vereist een sterker Europees Parlement en minder mogelijkheden voor individuele staten om het besluitvormingsproces lam te leggen. Op nationaal niveau moet de blootstelling van overheden aan de stemming van de markt worden verminderd. Dit kan met plafonds voor de staatsschuld en het verhandelen van obligaties te reguleren. Als dit lenen al duurder maakt, is dat een aanvaardbare prijs voor bescherming tegen gijzeling door de financiële markten. Van burgers mag meer inzet worden gevraagd dan eens per vier jaar stemmen, of zelfs dat niet eens. Vergroting van de inspraak is zinloos als burgers daar geen gebruik van maken. Daarnaast vraagt volksvertegenwoordiging om meer vertrouwen. Constante radicale verschuivingen in de peilingen verlammen de besluitvorming. In tegenstelling tot de handelingswijze van de markt, vereist een democratie dat burgers soms het algemeen belang voor hun private belang stellen, om zo het functioneren van de democratie veilig te stellen.

Democratie is een te waardevol ideaal om er nu vertrouwen in te verliezen, of het aan de dictaten van de markt op te geven. Natuurlijk moet de schuldencrisis eerst op korte termijn bezworen worden. Maar nu al moeten we bedenken hoe we onze samenlevingen daarna sterker en weerbaarder kunnen maken. Niet alleen voor onszelf, maar ook voor alle mensen voor wie democratie nu nog slechts een droom is. Het zou eeuwig zonde zijn dit oorspronkelijk Griekse visioen van gelijkheid, nu over hetzelfde Griekenland te laten sneuvelen.