Taal als politiek instrument

Het is tijd om George Orwell er weer eens op na te slaan. Ik bedoel niet zijn vanwege de Snowden-affaire veel aangehaalde roman 1984, maar zijn essay ‘Politics and the English language’. Wie dat stuk heeft gelezen, durft amper nog te schrijven, zo genadeloos fileert Orwell belabberde schrijfstijlen.

Orwell ziet taal als een instrument, niet als iets dat toevallig ontstaat en zelfstandig vrolijk voortwoekert. Het verval van de taal heeft politieke oorzaken en is niet alleen te wijten aan wanpresteren van schrijvers. Orwell schrijft:

De taal wordt lelijk en onnauwkeurig omdat onze gedachten dwaas zijn, maar de slordigheid van onze taal maakt het ons gemakkelijker om dwaze gedachten te hebben.

Ik moest eraan denken toen ik van de week de begrotingen van Buitenlandse Zaken las. De eerder dit jaar gepubliceerde mensenrechtenbrief van minister Timmermans deed in sommige alinea’s denken aan een mooi essay. Dat leest fijn: je krijgt de indruk dat iemand nagedacht heeft over wat hij op papier zet en jou als lezer serieus neemt. Over de begroting buitenlandse handel en ontwikkelingssamenwerking hebben ongetwijfeld veel mensen nagedacht. Maar geen van hen kan hebben gedacht dat iemand hun tekst echt zou lezen.

Slechts twee voorbeelden:

“Met het oog op de toenemende druk op het beschikbare water en de groeiende behoefte aan financiering, vormen het beprijzen van (vuil) water en innovatieve financiering van waterbescherming belangrijke uitdagingen.”

“Het faciliteren van ambities om synergie te bereiken tussen ontwikkelingsdoelstellingen en de belangen van het Nederlandse bedrijfsleven.”

Ik kan er geen chocola van maken. Nu is het lastig de toekomst te voorspellen en het ligt in de aard van zo’n begroting dat sommige zaken nog onduidelijk zijn. Maar bij dit soort onnavolgbare zinnen gaat alles mis. Of het is onvermogen om op te schrijven wat men van plan is. Of het is de neiging, misschien zelfs de wens, om te verhullen wat men van plan is. In beide gevallen een onprettige gedachte, maar in het laatste geval ook kwalijk omdat parlementariërs honderden vragen nodig hebben om boven tafel te krijgen wat de minister precies bedoelt.

Een voorbeeld waaruit blijkt dat taalmisbruik ernstige vormen aanneemt, hoorde ik tijdens een conferentie over ‘business & human rights’. Een dame van een accountantskantoor stelde voor om niet langer te spreken over ‘problemen’, maar over ‘challenges’. Nog liever wilde ze dat we het zouden hebben over ‘business opportunities’. Kort daarvoor had zij een video gezien over de trieste gevolgen van de ineenstorting van een kledingfabriek in Bangladesh. De rest van de dag brak ik mij het hoofd over de vraag hoe de 1100 doden in Bangladesh als ‘business opportunity’ te zien. Ik kwam alleen op cynische antwoorden.

Laatste voorbeeld. In landen als Cambodja en Zimbabwe belemmeren overheden het werk van lokale mensenrechten- en ontwikkelingsorganisaties. Internationale organisaties als de VN hebben dat probleem herdoopt tot een ‘dialoog’ over ‘enabling environment’. Is dit erg? Ja. Deze woordkeuze legt een rookgordijn om wat in wezen mensenrechtenschendingen zijn, bijvoorbeeld van het recht op vrijheid van meningsuiting of het recht op vrijheid van vereniging.

Het onvermogen om te schrijven en de wens om te verhullen tasten de taal zelf aan, maar ook de ideeën die de taal zou moeten verwoorden. De leegte van de uitingen symboliseert onwaarachtigheid. Dat is een slechte basis voor een overheid die ‘participatie’ of ‘dialoog’ ambieert. Waar kennis van zaken en oprechtheid regeren, is verhullen niet nodig.

Het goede nieuws is: dit tij is te keren.

Dit artikel verscheen op het weblog van Jonathan Huseman op ICCO.nl . Volg Jonathan ook op Twitter