De Trump 'family values' en de moraal van het neoliberalisme

In de filmklassieker Annie Hall wordt een treffende komt-een-man-bij-de-psychiater mop verteld.

“Dokter,” zegt de man: “Ik heb een probleem. Mijn broer is helemaal doorgedraaid. Hij denkt dat hij een kip is.” “Dat is niet zo mooi,” reageert de psychiater bezorgd: “Maar waarom heeft u hem niet meteen op laten nemen?” “Dat had ik wel willen doen,” antwoordt de man: “Maar ziet u, we kunnen de eieren niet missen.”

Dat beschrijft heel aardig de gemoedstoestand waarin veel westerse burgers zich momenteel bevinden. Hoewel het nu economisch weer beter gaat, is er een breed gevoel dat er iets niet in haak is met het neoliberale economische model dat sinds de jaren 80 van de vorige eeuw domineert. Burgers ervaren een zekere cognitieve dissonantie tussen het sleetse neoliberale verhaal dat marktwerking ons zal bevrijden, ons economische welvaart zal brengen en onze liberaal-democratische instituties zal verstevigen, en hun geleefde werkelijkheid die daar steeds minder op aansluit.

Veel burgers geloven politieke de beloftes van voorspoed niet meer. Hoewel Nederland en Europa het internationaal goed doen in een wereldwijde studie naar de groeiende sociaal-economische ongelijkheid, blijven ook wij niet van die mondiale trend verschoond. Uit een recente studie van de Rabobank blijkt dat het besteedbaar inkomen van Nederlandse huishoudens al 40 jaar vrijwel stilstaat. (Ter vergelijking in de jaren 60 en 70 verdubbelde dat inkomen bijna.) Zo’n twee op de drie mensen in het Westen verwacht dat de volgende generatie het slechter zal hebben dan de huidige.

Toch blijven veel mensen vasthouden aan de neoliberale geloofsartikelen van de afgelopen vier decennia. Ze kunnen de eieren niet missen. Ze kunnen niet zonder de belofte van economische voorspoed ook al is die vooralsnog vluchtig en ongrijpbaar gebleken voor veel gewone burgers.

Één van de centrale boodschappen in de neoliberale consensus is het idee dat hard werk en creativiteit wordt gehonoreerd. Het neoliberalisme stelt de wereld voor als een moraliteit, een zinnespel waarin durf, hard werk, en discipline worden beloond. In de Verenigde Staten wordt dit vaak in heel krasse termen verwoord met een onderscheid tussen de “makers” en de “takers ”. Je hebt mensen die creatief zijn, dingen in beweging zetten, welvaart scheppen en je hebt mensen die daar alleen maar van profiteren: ambtenaren, loonslaven, uitkeringstrekkers. Die laatsten moeten vooral hun plaats kennen en de welvaartsscheppers niet voor de voeten lopen of de vruchten van hun werk af willen pakken.

Het herstel van Nederland is bovenal te danken aan ondernemers, stelt ook Mark Rutte : “Nieuwe groei en nieuwe banen ontstaan echt niet bij de overheid, maar in de bedrijven. Doordat ondernemers […] kansen zien en hun nek uitsteken.” De beste ideeën en meest succesvolle innovaties ontstaan volgens de premier bijna altijd binnen de muren van een onderneming. Als je met andere woorden een super gaaf land wilt dan moet je ondernemers ruim baan geven en niet zeuren over de afschaffing van de dividendbelasting of de “belastingoptimalisatie” van multinationale bedrijven.

Wat de mensen iedere dag op de TV zien, is echter een heel andere reality show. Daar worden dagelijks de Trump family values geëtaleerd. De boodschap die Trump onbedoeld over de hele wereld uitzendt, is dat succes niet zozeer een zaak is van karakter, vernuft en hard werk, maar van bravoure, gewetenloosheid en de voorrechten van een goede geboorte.

Trump laat zich publiek uiteraard graag fêteren als een doortastende zakenman en vastgoedondernemer, als een “jobs creator,” iemand die banen schept. De werkelijkheid lijkt veel prozaïscher en wordt steeds beter zichtbaar. Trump heeft met het vastgoedimperium van zijn vader weinig zinvols gedaan. Hij heeft volgens Adam Davidson van The New Yorker vooral het Trump -merk te gelde willen maken door in een hele rij projecten in zee te gaan met een reeks louche partners.

Het is echter niet eenvoudig om een miljardenvermogen te verspelen. Wat Trump laat zien is dat superrijken, hoe lui, immoreel, incompetent en ongeïnteresseerd ze ook zijn, niet snel hun sociaal-economische positie zullen verliezen. Dat is wat de econoom Thomas Piketty patrimonial capitalism noemt, een model waarin de economische elite haar fortuin vooral te danken heeft aan overerving en niet aan hard werken, innovatie of wijs ondernemerschap.

Dit is ook de boodschap van de “patriottische miljonair,” Morris Pearl: “Our elected officials may speak eloquently about the nobility of labor and the value of a hard day’s work, but money talks louder, and our tax code is deliberately designed to reward money over work.” Pearl stelt onomwonden dat hij nauwelijks werk verricht en dat hij geen banen schept. Zijn geld verdient zijn geld voor hem en dat wordt door de Amerikaanse belastingwet gefaciliteerd. Pearl heeft het in de eerste plaats over de VS, maar Piketty laat zien dat dit wereldwijd en op de lange termijn de trend is van het huidige economische model.

Uiteraard zijn er ook nog steeds de durfal ondernemers die met hun creativiteit en ondernemerschap nieuwe economische activiteit creëren. Iedereen zal hen hun maatschappelijk en economisch succes gunnen. Maar deze verhalen geven een vertekend beeld van de economische realiteit van de 21 ste eeuw, dat is een realiteit waarin niet durf wordt beloond boven krachteloosheid, maar kapitaal wordt bevoorrecht boven arbeid.