Turkije glijdt verder af naar een religieus getinte politiestaat

Verleden jaar legde de Turkse premier Erdogan een bezoek af aan Egypte. Tijdens een toespraak riep hij de Egyptenaren op tot de vorming een seculier staatsbestel. In Europa werd opgelucht gereageerd.

Zoals door Helene Flautre, van het comité dat een brug vormt tussen het Europees Parlement en Turkije. De woorden van Erdogan werden als indicatie gezien dat zijn Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) geen plannen koestert om Turkije verregaand te islamiseren. Erdogan sprak zich immers uit voor secularisme. 

De seculiere critici van de AKP in Turkije waren niet overtuigd. Zij moesten terugdenken aan Erdogans woorden uit de jaren negentig, toen hij nog burgemeester van Istanbul was. Destijds sprak hij zich uit voor een herinvoering van de sharia en noemde hij zich de ‘imam van Istanbul’. Erdogan zou later van gedachten zijn veranderd, maar ook tegenwoordig laat hij zich nog uitspraken ontvallen die weinig met secularisme te maken hebben.

Recentelijk deed hij dat in een aanvaring met oppositieleider Kemal Kilicdaroglu, een politicus die veel vraagtekens plaatst bij Erdogans bedoelingen. Kilicdaroglu verweet Erdogan de Turkse bevolking te verdelen op basis van religieus onderscheid. Erdogan reageerde furieus en draaide in al zijn woede niet om zijn intenties heen:

Verwacht je nu echt dat de conservatief democratische AKP atheïstische generaties voort zal brengen? Dat mag jij willen, maar wij niet. Wij zullen zorgen voor een conservatieve en democratische generatie die de waarden en historische principes van onze natie omarmt.

Niet echt woorden van een regeringsleider die pretendeert vast te houden aan secularisme. In een seculiere staat laat het de regering immers koud of de bevolking voor een conservatief geloofsysteem of atheïsme kiest. Deze slip of the tongue van Erdogan illustreert dat Turkije gaandeweg geïslamiseerd wordt door de AKP, een feit dat alleen door slecht geïnformeerde buitenstaanders ontkend kan worden. Buitenstaanders die willen geloven dat de AKP voor een ‘gematigde islam’ staat, terwijl die partij de façade van gematigdheid vooral pretendeert om aansluiting bij de EU en de VS te behouden.

Dezelfde buitenstaanders ontgaat het dat de AKP voor een strategie van geleidelijkheid gaat. Door die slinkse aanpak zien zij niet dat de rol van het geloof binnen de Turkse samenleving in kleine stapjes aanmerkelijk nadrukkelijker is geworden sinds de AKP aan het roer staat. Dat de hoofddoek tegenwoordig in openbare gebouwen wordt toegestaan, is daarvan een uiterlijk aspect dat ook in West-Europa veel aandacht kreeg. Daar viel het echter minder op dat de religieuze stempel op het onderwijs gedurende tien jaar AKP eveneens veel krachtiger is geworden. Niet in de laatste plaats door de invloed op onderwijsinstanties van de in de Pennsylvania verblijvende religieuze leider Fethullah Gülen, wiens pro-westerse opstelling ook al per abuis met ‘gematigde islam’ wordt verward in de VS en de EU. De zeer conservatieve Gülenbeweging is niet identiek aan de  AKP, maar kent er op zijn minst een symbiotische relatie mee. Verder beschikt Gülen over opvallend veel volgelingen binnen politie en justitie, waardoor in de verhouding tussen zijn beweging en de AKP de ene hand de andere wast bij het neutraliseren van critici.

De toegenomen religieuze invloed op de samenleving zou nog acceptabel zijn als deze niet vergezeld ging door een bedreiging van de vrijheid van meningsuiting en andere democratische basisprincipes. Er zijn onder de AKP beslist positieve ontwikkelingen op gang gekomen, laat daar geen twijfel over bestaan. Dat de macht van de militairen aan banden is gelegd, is er daar een belangrijk voorbeeld van. Het is alleen de vraag wat ervoor de macht van het traditionele kemalistische establishment in de plaats komt. Dat de AKP zich regelmatig uitspreekt voor democratisering, zegt daarbij lang niet alles. Ook daar verwijzen Erdogans tegenstanders naar zijn uitspraken in de jaren negentig. Zoals: ‘Democratie is als een bus, wanneer je je bestemming hebt bereikt, stap je uit.’ Erdogan zou wat betreft dergelijke denkbeelden natuurlijk ondertussen ook van mening kunnen zijn veranderd, maar de arrestaties van linkse journalisten en intellectuelen zijn hoe dan ook een veeg teken. De beweringen dat zij op het punt stonden de macht te grijpen, of contact onderhielden met beruchte figuren uit de ‘diepe staat’, kunnen niet overtuigen. Omdat de daartoe aangevoerde ‘bewijzen’ te veel op een samenzweringstheorie lijken om geloofwaardig te zijn. Dat de als Ergenekon bekend staande groep samenzweerders, die voornemens zouden zijn geweest om de AKP naar het verleden te verwijzen, zich volgens de aanklacht baseerden op ‘de structuur van de Maconieke Bilderberger organisatie’, is daarbij veelzeggend. Samenzweringstheorieën doen het nu eenmaal goed in Turkije. Niet alleen bij liefhebbers van spannende lectuur, maar kennelijk ook bij justitie.

Ondertussen leeft menig Turk in een staat van angst. Tijdens een telefoongesprek kritiek uiten op de AKP, of de Gülenbeweging, is een heikele onderneming. De kans is dan niet uitgesloten dat de politie de volgende dag voor de deur staat. Het loopt in ieder geval de spuigaten uit met het afluisteren door de Turkse politie. Ook al omdat bij een grondwetswijziging in 2004 de daaraan verbonden privacyregels overboord werden gezet. Hoe ver dat kan gaan blijkt uit een recente aanklacht van de oud-voetballer en AKP-parlementariër Hakan Sükür aan het adres van de voormalige vice-voorzitter van de Turkse voetbalfederatie Göksel Gümüsdag. Laatstgenoemde werd door de politie afgeluisterd in verband met een fraudeschandaal in de Turkse voetballerij. Tijdens een gesprek met de voormalige voorzitter van de voetbalfederatie, Hakki Özgener, sprak Gümüsdag enige lelijke woorden over Sükür. Het gesprek leverde geen enkel bewijs op in verband met het onderzoek naar match fixing, maar de aanklager was wel zo vriendelijk een transcript van het gesprek toe te voegen aan de tenlastelegging in  verband daarmee. Dat wil zeggen, zonder dat passages werden verwijderd die buiten het doel van het onderzoek vielen en daardoor binnen het kader van privacy paste. Zo werd Sükür in staat gesteld om Gümüsdag aan te klagen.

Hoe absurd dit is blijkt als we de situatie naar Nederland verplaatsen. Stel dat de Nederlandse politie een telefoongesprek afluistert waarin ik mijn afkeuring uit over het propagandaoffensief voor de AKP en de Gülenbeweging door de aan GroenLinks verbonden publicist Hans Feddema op joop.nl. In Nederland zou het ondenkbaar zijn dat Feddema deze informatie door justitie krijgt doorgespeeld. Anno 2012 zijn dat soort zaken echter alledaagse realiteit in Turkije. En dat kan op zich al tot geen andere conclusie leiden dan dat Turkije onder de AKP hard op weg is om van een militaire staat tot een politiestaat te transformeren.

Ondertussen slaagt de AKP er aardig in om haar eigen zonden in de doofpot te stoppen. Neem het schandaal rond het in Duitsland geregistreerde liefdadigheidsfonds Deniz Feneri (vuurtoren). In 2008 veroordeelde een Duitse rechter drie betrokkenen van Deniz Feneri voor het achteroverdrukken van 16.9 miljoen euro, die door vrome Turkse moslims bijeen waren gebracht. Het drietal bekende schuld en verklaarde hoe dit geld illegaal was doorgesluisd naar ondernemingen in Turkije die zonder uitzondering werden beheerd door met de AKP geassocieerde figuren, waaronder een aantal medewerkers van premier Erdogan. Vervolgens kwam een strafrechtelijk onderzoek naar Deniz Feneri in Turkije op gang. Dat was echter geen lang leven beschoren, want de (kennelijk niet aan de Gülenbeweging verbonden) aanklagers werden verleden jaar van hun taak ontheven, omdat ze te net iets te ver gingen met hun onderzoek. Daar bleef het niet bij, want hen hangt sinds verleden week een gevangenisstraf tot zeven jaar boven het hoofd. Het aan de Republikeinse Volkspartij verbonden parlementslid Kamer Genc protesteerde demonstratief tegen deze gang van zaken, door met een lantaarn het parlementsgebouw te betreden. Prompt werd daar een regel ingevoerd die het parlementariërs verbiedt ‘verstorende objecten’ met zich mee te dragen…