Turkije praat met PKK-oprichter Abdullah Öcalan

Enkele weken geleden werd bekend dat op het gevangeniseiland Imrali gesprekken plaatsvinden tussen de Turkse inlichtingendienst MIT en de tot levenslang veroordeelde PKK-oprichter Abdullah Öcalan. Het nieuws zorgde voor hooggespannen verwachtingen. Tegenover NRC-correspondent Bram Vermeulen zei Öcalans broer zelfs dat het over een paar maanden vrede zal zijn tussen Turkije en de PKK.

Tja, het is maar wat je onder vrede verstaat.

Zolang het neerkomt op een wapenstilstand zijn er op korte termijn inderdaad mogelijkheden. Öcalan kondigde vaker een staakt-het-vuren af, dus dat zou nu ook weer kunnen. Wanneer je bij vrede denkt aan een structurele oplossing van het probleem tussen Turkije en de Koerden, zal het langer duren en ligt alles een stuk lastiger. Dan zullen premier Erdogan en zijn Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) de Koerden iets substantieels moeten bieden. Zoals erkenning van hun culturele identiteit, amnestie voor PKK-strijders, huisarrest voor Öcalan en wellicht ook een vorm van autonomie.

De tekenen wijzen op dit moment nog in tegengestelde richting. Neem het wetsvoorstel over het recht voor Koerden om zich tijdens rechtszaken in hun eigen taal te verdedigen. Dat werd verleden jaar tijdens de hongerstaking onder Koerdische gevangenen met veel bombarie aangekondigd. Een verdachte zou aan het einde van het proces iets in het Koerdisch mogen zeggen. Stelde niet zo vreselijk veel voor, maar het kon een volgende stap zijn op weg naar de erkenning van de Koerdische identiteit. Dat wil zeggen, wanneer het door was gegaan, want de nieuwe wet werd op de lange baan geschoven. Dergelijke zaken wekken geen vertrouwen.

BDP Verder werden kort geleden nog tientallen Koerden gearresteerd op verdenking van terrorisme, hoewel verreweg de meesten onder hen zo onschuldig waren als een baby. De gesprekken op Imrali waren toen waarschijnlijk al gaande, want die begonnen volgens zeggen al tijdens de hongerstaking. Ondertussen heb ik nog nergens gelezen dat Erdogan van zijn voornemen is afgestapt om de parlementsleden van de Koerdisch georiënteerde Partij voor Vrede en Democratie (BDP) hun immuniteit te ontnemen. Dat zou de weg openen zijn naar hun vervolging. Omdat zij in amicaal gezelschap van PKK-activisten werden betrapt.

Wat vallen er in dit licht voor concessies te verwachten van Erdogan? Amnestie voor PKK-strijders is onbespreekbaar voor hem, al herziet hij dat standpunt misschien nog. Sommige Koerdische AKP-parlementsleden lijken zich daar namelijk wat meer flexibel over op te stellen. Gezien de autocratische trekken van de premier binnen de eigen gelederen is de kans daarop echter gering.

Karayilan Toen het in Noord-Ierland om vrede ging werd ook met de IRA onderhandeld, en niet alleen met de politieke vertegenwoordigers ervan. Erdogan trekt geen lering uit die geschiedenis en wil de activisten in de hogere regionen van de PKK allereerst naar de EU verbannen. Anders wil hij de als politieke arm van de PKK beschouwde BDP niet als gesprekspartner accepteren. Moet in ieder geval allemaal nog gebeuren. Om te beginnen lijkt niemand zich af te vragen of de Europese regeringen mee willen werken aan dat plan. Verder moeten de PKK-strijders nog uit de Kandil-bergen onderhandeld worden. Murat Karayilan, de facto leider van de PKK, liet al laten weten daar weinig voor te voelen. Hij zal zeker voor vrede zijn, maar meent dat de eerste stappen aan Erdogan zijn:

Erdogan moet begrijpen dat wij tot Koerdistan behoren, dat we van dit land houden en er een hoge prijs voor hebben betaald. Erdogan biedt twee alternatieven: Turk worden, of het land verlaten. Dan zeg ik: trek je zelf maar uit het gebied terug dat Koerdistan heet en ons land is. Iedereen moet weten dat de guerrillas van de vrijheidsbeweging en het verzet blijven zolang de gewapende repressie en de politieke moord op de Koerden doorgaan.”

TV Huisarrest voor Öcalan sluit Erdogan op dit moment eveneens uit. De PKK-oprichter kreeg onlangs een TV van de premier, maar meer zit er vooralsnog niet in. Overigens leidde dat al tot veel verontwaardiging binnen nationalistische kringen. Mocht Erdogan verder gaan dan die TV dan kan hij dus meer kritiek uit die richting verwachten. Dat laatste ligt gevoelig. Voorafgaand aan de laatste verkiezingen speelde Erdogan immers nog de nationalistische kaart om stemmen uit die hoek te winnen. Die steun zou hij kunnen verliezen wanneer het de nationalisten te ver gaat op Imrali. Ten gunste van met name de Nationale Actiepartij (MHP) van Devlet Bahceli, die niets van een dialoog met Öcalan wil weten. Voorlopig komt het er voor Erdogan op neer dat de PKK de strijd moet staken, terwijl daar van Turkse zijde weinig tegenover staat. Om daar het etiket ‘vredesproces’ op te plakken is voorbarig. Erdogan nam dat woord als eerste in de mond, maar voorlopig gaat het nog hooguit om oriënterende gesprekken in een vroeg stadium. In Noord-Ierland deed een definitieve overeenkomst jaren op zich wachten. Wie de indruk wekt dat het in Turkije sneller zal zijn geregeld laat zich leiden door uit wanhoop geboren euforie, of geeft blijkt van een politieke agenda.

Want waarom zijn de gesprekken recentelijk op gang gekomen en niet eerder? De deur ertoe werd geopend nadat een paar maanden geleden en masse gehoor werd gegeven aan Öcalans oproep om de hongerstaking te beëindigen. Daarmee werd niet alleen zijn status als onbetwiste leider van de Koerden meer dan ooit bevestigd, want hij kwam er ook als onderhandelingspartner door naar voren. Tot grote vreugde overigens van Washington, waar een toenadering van Ankara tot Öcalan hoog op het verlanglijstje stond. Dat Erdogan vervolgens graag inhaakte op de situatie houdt nauw verband met zijn presidentiële ambities. Om in plaats van zijn partijgenoot Abdullah Gül als kandidaat te worden aangewezen door de AKP moet hij de nodige goodwill kweken. Een langere periode zonder PKK-aanslagen zal hem zeker sympathie opleveren. Daarmee maak je in een land dat de buik vol heeft van politiek geweld snel indruk. Ik sprak een linkse Turk die voorheen op de BDP stemde. Hij zei dat zijn stem volgende keer naar Erdogan gaat, wanneer die het klaar weet te spelen met Öcalan. Dat de gesprekken op Imrali in de winter begonnen bood Erdogan een gunstige aftrap, omdat de PKK in dat jaargetijde nooit erg actief is.

Kweekvijver van haat Praten is altijd beter dan vechten. Zonder dialoog bestaat sowieso geen kans op vrede. Zolang echter niet wezenlijk tegemoet gekomen wordt aan de frustraties van de Koerden, zal iedere overeenkomst van tijdelijke aard blijven. Zoals ik al schreef kondigde Öcalan eerder ook al wapenstilstanden af. Maar die perioden werden altijd weer bruusk onderbroken door een geweldsgolf van een of beide kanten.

Zelfs wanneer de PKK-strijders zich uit de bergen laten lokken, blijft het feit dat de Turkse misdaden door de jaren heen voor een kweekvijver van haat hebben gezorgd. Een nieuwe generatie activisten zou daardoor eens te meer voor geweld kunnen kiezen. Misschien is die nieuwe generatie er zelfs al.

Geweld was er al kort na de aanvang van de gesprekken met Öcalan. Het nieuwe jaar was nog maar koud begonnen of er volgde al een confrontatie tussen de PKK en Turkse militairen. Daarna waren er uiterst gewelddadige arrestatieacties van de Turkse politie gericht tegen PKK-commandanten. En een paar dagen geleden beschoten Turkse gevechtsvliegtuigen PKK-stellingen in Noord-Irak. Als Ankara vrede wenst heeft men daar een vreemde manier gevonden om dat kenbaar te maken…

In Parijs kwam het ook tot geweld. Daar werden drie Koerdische activisten vermoord. Deze misdaad verdient echter afzonderlijke aandacht.

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (Uitgeverij EPO, Antwerpen, 2012).   Volg Peter Edel ook op Twitter.