Van 's burgers punthoofd vliegt de hoed

Vertrouw niet op mensen met macht, op een sterveling bij wie geen redding is. (Psalm 146, vers 2)

“Wij zijn de laatste jaren gewend geraakt aan een overheid die vindt dat wij onze eigen boontjes moeten doppen. De tijd van pamperen –roept zo’n politicus, zo’n topambtenaar dan, met een kop alsof hij iets geheel nieuws te berde brengt – de tijd van pamperen is voorbij. De burger is genoeg in de watten gelegd. Wij gaan toe naar een samenleving van zelfredzame individuen die hun eigen problemen oplossen. Daarom komen er ook geen verpleegsters meer langs bij patiënten om te zien of zij hun psychofarmaca wel in de juiste dosering innemen. Dat moeten zélf in de gaten houden.

Een VMBO-school placht alle leerlingen van de tweede klas te laten testen op bijziendheid. Dat is nu afgelopen. Men ging dat soort dingen niet langer problematiseren, verklaarde de schoolverpleegkundige in de Volkskrant. Wie dácht dat hij slecht zag, moest zelf maar besluiten of hij langs wilde komen. Kwestie van eigen verantwoordelijkheid. Op de achtergrond prijkt met feestelijke letters het woord ‘Participatiemaatschappij’. Ongeveer zoals er aan het begin van de gelijknamige succesfilm ineens met grote letters staat: ‘La grande bellezza’. De zelfstandigheid en de participatiemaatschappij zijn de grote schoonheid van de nieuwe tijd en het nieuwe evangelie zoals dat wordt gepredikt door de pundits van deze tijd, door de beleidsmakers, de bestuurders, de collegeleden, de gestudeerde dames in de Raad van Toezicht.

Spionagedienst Ondertussen moet je eens proberen om zelfredzaam te zijn. De gemeente Lansingerland heeft een particuliere spionagedienst ingehuurd die bijstandsgerechtigden dag en nacht in de gaten houdt om te zien of zij zich wel voor honderd procent aan de regeltjes houden. Dit bedrijf werkt op basis van het beginsel no cure no pay. Een werkloze meneer uit Almelo had in zijn kerk video-opnames gemaakt. De rechter gaf hem 240 uur werkstraf waarvan 140 uur voorwaardelijk, waarin een zekere ironie niet ontbreekt. Die ontbrak wel in de strafeis van de officier: een half jaar cel.

Mevrouw Oosterboer uit Hellevoetsluis placht haar was op het balkon te drogen gehangen. Dat mag niet langer van woningbouwvereniging Maasdelta want het is geen gezicht. Als wethouder Eerdmans mensen uitnodigt voor een soort volksvergadering, moeten zij niet over hun eigen punten en op grond van hun eigen invalshoek discussiëren, maar op grond van stellingen die zijn opgesteld door de ambtenaren van deze Leefbaarbezem die zo vreselijk schoon zou vegen. Steeds meer mensen staan ’s morgens op en lezen op het internet dat zij vanaf nu in een regiegemeente wonen. De overheid lost niet alles meer op. Zij wenst de regie te voeren over mensen en instanties die proberen zichzelf te redden. Een typisch voorbeeld van zulk een regie is de lul van de gemeente die een keukentafelgesprek komt voeren om vast te stellen hoeveel je zelf nog wel kunt en hoeveel buren, vrienden en magen in te schakelen vallen om de hulp te bieden waarvoor de gemeente zichzelf verschoont. Dat is nou regie.

Gehoorzamen Achter de zelfredzaamheid en de participatiemaatschappij schuilt iets anders: overal in Nederland is een door overheden aangejaagd disciplineringsproces gaande. De burger moet gehoorzamen en anders krijgt hij te maken met handhaving. Er lopen zelfs geüniformeerde mannen en vrouwen door de stad met dit woord groot op het rugpand van hun uniform geschreven. Kennelijk zien de autoriteiten ons als een losgeslagen horde die in het gareel gebracht moet worden. Anders is er niets met ons te beginnen. De toon van de integratienota die het Rotterdamse college uit heeft durven brengen, geeft daar blijk van. Streng worden mensen met een andere kleur dan de blanke, die ook van huis uit naast Nederlands andere talen spreken en soms beter – streng worden zulke mensen gemaand om mee te doen. Anders zullen zij de straffende hand van de overheid voelen. Participeren blijkt gedrag te zijn dat door de overheid is voorgeschreven. Zelfredzaam zijn betekent gehoorzaamheid. Wij moeten worden tam gemaakt.

IJzeren eeuw Het is niet de eerste keer dat de gevestigde machten zo’n project ondernemen. In de negentiende eeuw – mis op vrijdagavond niet de nieuwe aflevering van Hans Goedkoops IJzeren Eeuw, daar wordt U echt wijzer van – in de negentiende eeuw heeft ook zo’n disciplineringsproces plaats gevonden. Met lager onderwijs, dienstplicht en en steeds effectiever politie werd het volk in het gareel geslagen. De elite – die zich tot dan toe vol dedain en walging van de gewone man en vrouw had afgewend – begon daar plotseling belangstelling voor te krijgen. Ze kwam tot de overtuiging dat ze haar normen, haar waarden, haar delicate gebaren, niet voor zichzelf moest behouden. Dat ze die moest delen met het grauw op straat, de werkschuwe horde, de mateloze drinkers, de zwelgers in seksuele anarchie, de gokkers, de nachtbrakers, de maandaghouders. Dat hen de beschaving moest worden bijgebracht. Daarna volgde een stevige aanpak. Het resultaat: wij denken nu dat het dialect van de regentenelites in het westen van het land, dat dat standaard Nederlands is. We geven elkaar de hand, een gewoonte die door jeugdige rijkeluiszoontjes in de jaren veertig van de negentiende eeuw werd geïntroduceerd. Wij laten onze emoties niet de vrije loop maar reageren beheerst. Wij wassen onze handen na het toiletbezoek. Wij spreken met twee woorden. Wij komen op tijd zodat we aan de lopende band staan op het moment dat de sissende stoommachine het raderwerk in beweging zet.

In de war Nu bestaat dat raderwerk niet meer maar moeten we elk moment beschikbaar zijn en kunnen reageren op communicatie die per email of I-phone binnenkomt. Niets gebeurt meer op vaste tijden. Daar raken we dan ernstig van in de war omdat we voor deze tijd verkeerd zijn gedisciplineerd.

Ook is de stad niet meer wat zij geweest is. De massamensen van de twintigste eeuw, de miljoenen kleine mannen met hun confectiepakkie an hebben plaats gemaakt voor wakamans en hun matties uit alle landen van de wereld. De standaardstad met standaardtaal en standaardburgers is een Babylon geworden. Ondanks een horde stadswachten steekt iedereen bij rood licht over. En op de hele gigantische groentemarkt van het Groote Visserijplein is nog maar een aardappelboer te vinden. Mango’s en passievrucht kun je overal krijgen.

“Van ’s burgers punthoofd vliegt de hoed”, dem Bürger fliegt vom spitzen Kopf der Hut , dichtte reeds Jakob von Hoddis. Er heerst verontrusting in de hogere kringen. Daarom moeten wij opnieuw in het gareel gebracht worden. Met zelfredzaam zijn bedoelen de autoriteiten een gedrag vertonen dat zij goedkeuren. Van zelfontplooiing, zelfbestemming, zelfverwerkelijking is geen sprake. Wie daartoe werkelijk over gaat, doet niet mee, zo zal dan bijvoorbeeld dat wethoudertje Dion Schneider hier in Rotterdam constateren, want de zelfverwerkelijking geschiedt niet naar zijn beeld en gelijkenis, leidt er niet toe dat de vrije mens toetreedt tot de horde kleine mannen met een confectiepakkie aan. Waarvan Schneider zich de woordvoerder voelt. Onthoud: we leven in Orwelliaanse tijden: als een overheidsdienaar zegt ‘zelfredzaamheid’ bedoelt hij ‘zelfontkenning’. En meedoen aan de samenleving betekent zelfverloochening. En ‘Dat hebben wij met zijn allen afgesproken’ staat gelijk: ‘Nu doe je precies wat IK je zeg’.

De conclusie is onontkoombaar: als wij een echte participatiemaatschappij willen, niet dus de maatschappij van grauwe gehoorzaamheid die een overheid in paniek ons op tracht te leggen, als wij werkelijk zo’n participatiemaatschappij willen, dan moeten wij hem zelf opbouwen. Met onze eigen netwerken. Onder de radar van de overheid. Tegen de overheid en het gezag in dan? Nee, met veronachtzaming daarvan. Dan moeten we durven bouwen aan parallelle structuren. Dan laten we net als zoveel Rotterdammers in de praktijk al doen de financiële sector, die wankelende reuzen van verrotting achter het witglinsterend stucwerk, links liggen om net als de Afrikanen met Hawala-systemen te werken. Immigranten sturen jaarlijks acht miljard euro vanuit Nederland naar de familie in het buitenland, bekent de Nederlandsche Bank zelf en een belangrijk gedeelte wordt via zulke informele kanalen overgemaakt. Dat soort kunsten moeten wij leren om onze echte participatiemaatschappij op te bouwen, stap voor stap, op onze eigen manier. Met onze eigen bedrijvigheid en onze eigen geldsystemen. Van mens tot mens.

De psalmist zong het al: “Vertrouw niet op mensen met macht, op een sterveling bij wie geen redding is”. Schuif de staat opzij. Laat de staat afsterven. Krijgt de oude man met de baard tóch gelijk.

Op vrijdagmiddag 4 april sprak Han van der Horst in de Rotterdamse boekhandel Donner een gesproken column uit over burgerparticipatie. Dat gebeurde in het kader van een kennismaking met het boek Handel Dapper, Lessen uit de Strijd om betaalbaar Wonen in Deventer, waaraan hij enkele hoofdstukken bijdroeg. Nico Haasbroek voerde de redactie van deze bundel over buurtactie en buurtverzet.

Beluister deze column hier.

Link naar het boek Handel Dapper.

Naschrift: Von Hoddis´ gedicht heet Weltende en verscheen in 1911. Het luidt als volgt:

        Dem Bürger fliegt vom spitzen Kopf der Hut,         In allen Lüften hallt es wie Geschrei,         Dachdecker stürzen ab und gehn entzwei         Und an den Küsten – liest man – steigt die Flut.

        Der Sturm ist da, die wilden Meere hupfen         An Land, um dicke Dämme zu zerdrücken.         Die meisten Menschen haben einen Schnupfen.         Die Eisenbahnen fallen von den Brücken.

Foto: Nico Haasbroek geeft bij Donner Han van der Horst het woord.