Van slachtbank naar rechtbank

Dieren hoeven heus niet dezelfde rechten te krijgen als mensen, maar hun rechtspositie moet wel worden versterkt, schrijven Hans Baaij en Paul Cliteur.

Vanaf het moment dat Darwin in 1859 zijn On the Origin of Species publiceerde, werd het voor velen duidelijk dat mensen ook dieren zijn. Multatuli liet rond 1870 de kleine Woutertje Pieterse tijdens een theevisite zeggen: “Mejuffrouw Laps, u bent een zoogdier!” Frans de Waal formuleerde het tijdens een recente lezing in Paradiso nog wat specifieker: “Wij stammen niet af van apen, wij zijn apen.”

De mens verschilt volgens Darwin, Woutertje Pieterse en De Waal als gevolg van een evolutionair proces niet wezenlijk van andere dieren, maar gradueel. Volgens velen stammen we niet af van Adam en Eva en is de mens niet zo uniek als de Bijbel ons doet voorkomen. Maar in zijn reactie in Trouw van 11 december 2013, toont dierenarts en voormalig CDA Tweede Kamerlid Henk Jan Ormel zich zwaar beledigd dat filosoof Eskens dieren met mensen vergelijkt. Eskens betoogt dat een chimpansee die in New York eenzaam opgesloten in een kooi zit, behandeld moet worden als de persoon die zonder aanklacht of rechterlijk bevel levenslange gevangenisstraf krijgt. Dit is volgens hem onrechtvaardig en deze persoon moet onmiddellijk vrijgelaten worden want hij/zij heeft immers niets misdaan.

Belangenafweging Henk Jan Ormel stelt dat het benoemen van deze chimpansee tot persoon zou leiden tot een totale onbalans. Als een chimpansee rechten krijgt, waarom Dido – de hond van Ormel – dan niet? Ormel gaat helaas niet in op deze belangwekkende vraag. Stel dat een hond als Dido of de chimpansee in New York erkend zouden worden als persoon, dus als rechtssubject met eigen belangen (intrinsieke waarde) dan heeft dit inderdaad vrij veel gevolgen. Dit leidt echter niet tot een totale onbalans maar juist tot een evenwichtige belangenafweging tussen mens en dier. Een belangenafweging die naadloos past in de theorie van Darwin. In een dergelijke belangenafweging zou het belang van de chimpansee, een einde aan eenzame opsluiting in een donker hok, belangrijker moeten zijn dan het eigendomsrecht van de eigenaar om de chimp zonder geldige reden op te sluiten.

Een redelijke belangenafweging dient ook te worden gemaakt bij experimenten met proefdieren. Stel dat proefdieren geen nadeel ondervinden van een experiment dat helpt in de strijd tegen kanker bij kinderen, dan is dit een heel andere zaak dan als de farmaceutische industrie buitengewoon pijnlijke experimenten doet, alleen maar om een octrooi te herbevestigen. Een belangenafweging zal voor velen ten gunste van het dier uitvallen als het gaat om een product als bont, dat gepaard gaat met veel dierenleed.

De aard van het dier Natuurlijk hoeven dieren niet dezelfde rechten te krijgen als mensen: ze zitten niet te wachten op het recht op vrijheid van meningsuiting, maar veel honden willen graag minstens vier uur per dag uitgelaten worden. Varkens hebben geen behoefte aan bescherming van eigendom, maar wel aan een modderbad of stro in de stal. Sommige rechten vallen samen: zowel mensen als dieren vinden het vervelend als ze (onverdoofd) pijnlijke ingrepen moeten ondergaan om te voldoen aan productie-eisen. De rechten van dieren moeten daarom samen vallen met de aard van het dier.

Nu is het volgende probleem dat, in ieder geval in de VS en in iets mindere mate in Nederland, dieren geen rechtssubject zijn. Zouden dieren rechtssubject zijn, zoals kinderen of demente bejaarden die net als gehouden dieren afhankelijk zijn van anderen, dan kunnen vertegenwoordigers zoals Dier&Recht, Varkens in Nood of Peta het voor hen opnemen en een redelijke belangenafweging tussen mens en dier voor de rechter afdwingen. Dat is niet beledigend of een totale onbalans zoals Ormel stelt, maar een rechtstreekse en redelijke consequentie van wat Darwin in 1859 postuleerde.

Hans Baaij, voorzitter Dier&Recht/Varkens in Nood Paul Cliteur, hoogleraar encyclopedie van de rechtswetenschap en schrijver van Darwin, dier en recht (2001) .