Vijf radicale perspectieven op het vluchtelingenvraagstuk

Langzaam dringt het tot de politici door dat het ‘moord en brand ‘ schreeuwen over het vluchtelingenvraagstuk niet helpt. Het is allang niet meer de vraag of ze komen en met hoeveel ze komen. Kunnen we nog 500 vluchtelingen aan? Of 50.000? Of nog meer? Als Jordanië bijna 1- miljoen Syriërs kan opvangen dan zou Europa dat ook moeten kunnen, en beter. Het debat is te lang gegaan over het aantal vluchtelingen. Hoeveel vluchtelingen kunnen samenlevingen eigenlijk verdragen zonder te ontwrichten? Volgens welke morele of juridische principes zijn we eigenlijk verplicht om vluchtelingen toe te laten?

Daarnaast gaat het debat over de kosten en mogelijke opbrengsten van vluchtelingen. Aan de ene kant staan de mensen die vinden dat er al te veel vluchtelingen en migranten zijn. Zij beargumenteren dat de huidige Europese samenleving onder druk komt te staan met de komst van nog meer vluchtelingen. Aan de andere kant staan de mensen die vinden dat rijke ontwikkelde landen in staat zouden moeten zijn om meer vluchtelingen op te nemen. Deze debatten gaan veelal voorbij aan de vraag wat de mogelijke oplossingen zijn voor het vluchtelingenvraagstuk. De voorgestelde oplossingen gaan meestal niet verder dan dat de grenzen meer open moeten of juist meer gesloten zouden moeten zijn. Het pleidooi van Buma om Safe Havens te bieden is in ieder geval een welkome aanvulling op het debat. De meeste mensen vinden dat het huidige regiem niet werkt, maar hoe moet het dan wel? 

Laten we vooropstellen dat makkelijke oplossingen niet bestaan. Als er al eenvoudige oplossingen zouden zijn voor het vluchtelingen vraagstuk, dan hadden we die al lang gevonden. Laten we eens kijken naar een concreet en realistisch voorbeeld en vervolgens vijf verschillende scenario’s voor mogelijke oplossingen bespreken. Voor de crises in Syrië leefden er ongeveer twintig miljoen mensen. Nu hebben meer dan de helft –twaalf miljoen (!) mensen- hun huis verlaten. Het land is in oorlog en mensen vluchten voor het verschrikkelijke geweld. Ongeveer acht miljoen mensen hebben een onderkomen gevonden in Syrië zelf. Ongeveer vier miljoen mensen leven vooral in vluchtelingen kampen in de omliggende landen: Turkey, Libanon en Jordanië. Ongeveer 250.000 mensen (2%) van de gevluchte Syriërs heeft asiel aangevraagd in Europa. En of we dit willen of niet; dat zal blijven groeien tot er een echt einde is aan burgeroorlog.

(1) We doen niks en handhaven de huidige status quo .  Vluchtelingen moeten in het land van aankomst asiel aanvragen. Om in Europa te komen moeten ze een gevaarlijke reis over land of zee maken om uiteindelijk binnen fort Europa te komen.  Ze kunnen geen asiel aanvragen voor een Europees land op een Europese ambassade in Turkije of Libanon. Op dit moment komen de meeste vluchtelingen aan in Spanje, Griekenland, en Italië. Deze landen hebben aangegeven dat ze de huidige aantallen migranten niet kunnen verwerken. Zij hebben gevraagd om extra steun van andere Europese landen, die schoorvoetend bereid zijn om een bijdrage te leveren aan de opvang van meer vluchtelingen. Veel mensen zijn het er in toenemende mate over eens dat de huidige situatie niet wenselijk is en dat we in staat zouden moeten zijn tot een beter regeling. De meeste mensen zijn het er over eens dat Syriërs gelijk hebben dat ze het oorlogsgeweld ontvluchten. De meesten (99%) worden in de regio zelf (Syrië en omliggende landen) opgevangen. Zolang er mensen op zee sterven zijn er op zijn minst humane redenen om meer mensen toe te laten. Het is bovendien waarschijnlijk is dat er Syrische vluchtelingen vanuit Turkije en Jordanië naar Europa willen. Zij willen de uitzichtloosheid van vluchtelingen kampen ontvluchten en een goede educatie en toekomst voor hun kinderen. De status quo handhaven is wellicht de minst radicale oplossing; maar hij is wel radicaal in de zin dat er mensen sterven op zee. Maar wat is dan wel de oplossing?

(2) Dichte grenzen . Er is een sterk pleidooi dat de grenzen dicht moeten. Dichte grenzen maken het mogelijk om te controleren wie er in en uit gaan. Dat zou mogelijke terroristen, gelukszoekers en een onbedoelde stroom vluchtelingen buiten de poort houden. Het zou de Nederlandse en Europese samenleving veiliger maken. De multiculturele samenleving zou dan meer beheersbaar zijn. Daar waar we mensen nodig hebben voor de arbeidsmarkt kunnen we ze selectief en tijdelijk toe laten. Maar het lukt niet de in de praktijk. Ondanks enorme investeringen in het dichtmaken van de grens tussen Mexico en de Verenigde Staten lukt het niet om de migratie reguleren. Enorme investeringen in grenscontroles in de Verenigde Staten en recentelijk in Europa hebben maar beperkt geleid tot vermindering van het aantal migranten en juist tot een verhoging van het aantal doden aan de grens. Slechts twee procent van de Syrische vluchtelingen komt naar Europa. Zij zijn vaak bereid geweest om hun leven te wagen en de oversteek te wagen in gammele bootjes.  De hardliners zullen zeggen dat het altijd beter kan, maar ik hoor ze zelden zeggen hoe? Moeten we met scherp gaan schieten aan de grens op Syrische vluchtelingen die een oorlog ontvluchten? Er zijn al gevallen waarin dat is gebeurd. Gelukkig is ons moreel kompas nog steeds voldoende ontwikkeld om te stellen dat dat een stap te ver gaat. In de praktijk blijkt dat alle grenzen poreus zijn. 

(3) Open grenzen . Veel mensen realiseren zich niet dat er veel open grenzen zijn. Er zijn geen grenzen tussen Friesland en Limburg; er zijn geen grenzen tussen stad en platteland en er zijn geen grenzen binnen Europa. Mensen kunnen veelal meer verdienen in steden dan op het platteland. Vandaar dat de verstedelijking doorzet en het platteland leegloopt. Dat vinden we geen probleem. Dat is oplosbaar. Open grenzen zijn niet hetzelfde als geen grenzen. Binnen onze grenzen gelden onze regels en wetten voor iedereen. Een Japanse toerist heeft geen recht op werk of een uitkering. Binnen Europa hebben we vrij verkeer van mensen en goederen. Maar dat heeft niet geleid tot massa-migratie. Hoewel Roemenië veel armer is dan Nederland komen Roemenen niet en masse hierheen. Nederlanders verdienen gemiddeld vijf keer zoveel als Roemenen ( bron ). Toch komen Roemenen niet in grote getalen naar Nederland of West-Europa. Migratie is een ademend systeem, waarbij –bij open grenzen- circulaire migratie een belangrijke rol speelt. Mensen migreren voor enkele maanden of jaren en keren dan weer terug. De meeste migratie is niet permanent. Dat kan alleen bij open grenzen. Bij gesloten grenzen kiezen Mexicanen er voor om illegaal in de Verenigde Staten te blijven. Maar bij open grenzen gaan ze voor seizoenswerk naar de Verenigde Staten en daarna keren ze weer terug naar Mexico. Daarnaast zijn er sterke moreel-intuïtieve redenen om voor open grenzen te kiezen. Op de eerste plaats doen ze recht aan het liberale principe dat iedere mens zijn eigen leven moet kunnen vorm geven waar hij maar wel. Daarnaast zullen de meeste mensen voor wereld met opengrenzen kiezen als ze niet zouden weten waar ze geboren worden en wie hun ouders zouden zijn (zie voor meer: hier ). Elders betoogde ik al dat dichte grenzen paradoxaal genoeg kunnen leiden tot meer migratie. Zie bijvoorbeeld hier.  Het belangrijkste nadeel van open grenzen is niet zo zeer de veiligheid de meeste (terroristische) aanslagen zijn gepleegd door legitieme inwoners. Maar de vraag is vooral hoeveel migranten kan een samenleving verdragen. Er zijn landen waar bijna iedereen migrant is (de VS; Mauritius; De Verenigde Emiraten) en er zijn landen waar bijna geen migranten zijn (Groenland en Finland). In de meeste landen lijkt het erop dat er op korte termijn enige ontwrichting is, maar dat na twee of drie generaties er een behoorlijke mate integratie en acceptatie is. De etnische ontwrichting die daarna nog parten speelt is veelal het gevolg van economische verschillen en veel minder een gevolg van gebrekkige integratie. Hoeveel vluchtelingen zouden we moeten toelaten bij open grenzen? Ik heb geen idee, maar ik zou niet weten waarom veel armere landen als Turkey en Jordanië meer vluchtelingen zouden moeten opnemen dan rijke en ontwikkelde landen. Maar er is een andere manier om naar dit vraagstuk te kijken.

(4) Het mondiale verdelingsmodel .  Als we accepteren dat de huidige situatie verre van ideaal is; dat dichte grenzen niet haalbaar zijn en dat open grenzen te radicaal zijn, zeker op korte termijn. Wat moeten we dan doen?  Een mogelijke oplossing komt van de hoogleraar politieke filosofie Joseph Carens.  Since 2013 telt de wereldvluchtelingenorganisatie UNHCR meer dan 50 miljoen vluchtelingen. Verreweg de meesten worden opgevangen in de regio (meer dan 95%). Carens stelt terecht dat opvang in de regio het meest wenselijk is. De culturele verschillen zijn dan relatief klein, de kans op terugkeer bij vrede is groter en de kosten voor opvang zijn veelal lager. Maar als conflicten, armoede en hongersnood langer duren, zullen steeds meer vluchtelingen hun bestaan in vluchtelingenkampen willen verlaten en op zoek gaan naar een betere oplossing. Carens vind dat de UNCHR een verdeelsleutel moet maken voor alle vluchtelingen in de wereld. Vluchtelingen zijn  geen Europees of Afrikaans probleem, het is een mondiaal probleem dat mondiaal moeten worden aangepakt. De zogenaamde Europese aanpak is voor Europa noch voor Syrië een oplossing. Het debat zal blijven gaan over de omvang van de quota. Turkije, Jordanië en Libanon zullen terecht om extra hulp blijven vragen om dat zij in feite de meeste Syrische vluchtelingen opvangen en niet Europa. In het mondiale verdelingsmodel krijgt ieder land een quotum toebedeeld van het aantal vluchtelingen dat het moet accepteren. Mocht een land minder vluchtelingen willen opnemen dan het toegewezen krijgt, dan kan dat worden afgekocht door geld te geven aan landen die meer vluchtelingen opvangen. Zo houden landen de autonomie in eigen hand. Het voordeel voor landen is dat ze –nadat ze het toebedeelde quotum migranten hebben toegelaten- anderen mogen weigeren. Omgekeerd is er voor vluchtelingen geen ‘incentive’ meer om asiel aan te vragen in een ander land, omdat ze daar geweigerd worden. Vluchtelingen worden opgevangen, maar ze kunnen niet kiezen waar ze worden opgevangen. De regeling lijkt een beetje op de afspraken die zijn gemaakt over de CO2 uitstoot. Landen die meer CO2 uitstoten dan is afgesproken moeten een hoger quotum kopen bij landen die minder uitstoten. Ook deze oplossing is niet zonder problemen. De vraag is of er geen onethische handel in migranten en vluchtelingen gaat ontstaan. Een andere vraag is of families gescheiden kunnen worden met een dergelijke verdeling. Het grote voordeel van een dergelijke regeling is echter dat de opvang van vluchtelingen een mondiale oplossing krijgt en dat niet alleen de landen in de regio de kosten dragen. Daarnaast geeft het ontvangende landen de economische middelen om een humaan migranten beleid op te zetten.

(5) Een nieuw land voor vluchtelingen . De multimiljonair en makelaar uit Silicon Valley Jason Buzi gaat nog een stap verder dan Carens. Hij combineert de moed van een grote ondernemer en het succes van Silicon Valley waar alles mogelijk is. Buzi stelt dat het vluchtelingenvraagstuk over de jaren alleen maar groter is geworden en dat het politieke klimaat steeds minder tolerant is. Dat vraagt om gedurfde oplossingen. Hij lanceerde in 2015 het idee om een groot stuk land of een eiland te kopen en daar een Refugee Nation te starten.  Een nieuw land creëren op een nieuwe plek en daar vluchtelingen de kans te geven met hun talenten een nieuw bestaan op te bouwen. Het zou een geweldig experiment zijn. Vluchtelingen nemen het heft in eigenhand en kunnen hun eigen land vormgeven. En zijn voorspelling is dat het land na enige hulp bij de aanvang het beter zal doen dan de meeste ontwikkelingslanden. Ik denk dat meest desperate Syriërs hiermee wellicht geholpen zijn. Maar ook aan dit idee kleven nadelen. Om te beginnen, waar zou dat land moeten komen? Maar zelfs als we daar een oplossing voor vinden zijn er bezwaren. Het lijkt erop dat vluchtelingen op deze manier worden uitgesloten van de rest van de wereld, in plaats van dat ze integreren in een andere samenleving. Op sociale media wordt al verwezen naar een lepra-kolonie voor vluchtelingen. Daarnaast behouden vluchtelingen veelal het burgerschap van hun land van herkomst. Ook hier is de meest gewenste oplossing dat vluchtelingen terugkeren naar het land van herkomst. Een van de belangrijkste bezwaren is of vluchtelingen verplicht kunnen worden naar dit nieuwe land te gaan of dat dat vrijwillig gebeurt. Sommige mensen verwijzen ten slotte naar het ontstaan van Israël als toevluchtsoord van de Joden. Dit is op zijn zachts gezegd niet voor iedereen een gelukkige keuze geweest in de wereldgeschiedenis.  Maar voor ondernemers als Jason Buzi zijn dit uitdagingen die opgelost kunnen worden.

Het debat over vluchtelingen en migratie zal nog wel even doorgaan. Tot dusver wordt het debat gedomineerd door het vraagstuk van ‘meer’ of ‘minder’ vluchtelingen. Dat heeft geleid tot verblindende oogkleppen en een tunnelvisie. Het is tijd om op zoek te gaan naar nieuwe mogelijkheden in een nieuwe wereld. Laten we verder denken in de lijn van Carens of Buzi en zelf op zoek gaan naar innovatieve en creatieve oplossingen die recht doen aan menselijk en humaan samenleven. Dat mannen, vrouwen en kinderen verdrinken aan de grens van Europa kan niet de oplossing zijn.

cc-beeld: World Bank