Visie (1): De politieke spagaat

In de politiek in het algemeen en dus ook in Nederland ontbreekt het tenminste aan een onmisbaar aspect: visie op de lange termijn. In dit eerste deel van een reeks beschouwingen aandacht voor een onderdeel dat in rol speelt in het grote geheel: de politieke spagaat.

Op het eerste gezicht ziet het er zo eenvoudig uit. Nederland kent een kiesstelsel, de kiesgerechtigde kiest, politieke partijen incasseren stemmen, zoeken voldoende medestanders om een coalitie te vormen. Onder leiding van een premier voeren ministers vervolgens het gekozen beleid uit. Controle geschiedt door het parlement. Voldoet de coalitie niet naar mening van de volksvertegenwoordiging dan wordt ze naar huis gestuurd. En beginnen we van voren af aan.

De praktijk blijkt echter mindel simpel. Inderdaad: de stemgerechtigde kiest. Maar op grond waarvan? De inhoud van partijprogramma’s welke door politieke partijen worden aangeleverd vol beloftes? De gewenste coalitiekleur? De gewenste premier? Geloofsovertuiging? Frustratie en boosheid? Het rijtje is ongetwijfeld incompleet. Alle genoemde componenten kunnen ieder voor zich of in combinatievorm de reden vormen voor de stemkeuze.

Inherent aan het Nederlandse kiesstelsel is de mogelijkheid tot een veelheid van politieke partijen. Dat kan een sterkte en eveneens een zwakte blijken. In de praktijk dienen er partijverbindingen te worden aangegaan om een regeerbare meerderheid te krijgen; de coalitie. Zonder onderhandelen geen coalitie. Dus verdwijnen mooie beloftes van partijprogramma’s in de vuilnisbak. Andere overleven het, geheel of in afgezwakte vorm. Al dit hoort bij ons systeem en hoeft geen probleem te zijn. Aan de andere kant kan de einduitkomst er toe leiden dat de kiezer zich niet meer herkent in de uiteindelijke politieke hutspot die als einduitkomst uit de bus rolt. Onbegrip, wantrouwen, boosheid of afwending uit frustratie kan het gevolg zijn.

Door zogenaamd “tactisch kiezen” kan een poging worden gedaan de coalitiekleur te beinvloeden. In plaats van de eigenlijke keuze komt een andere. Met als doel die regeerbare meerderheid c.q. coalitie te bewerkstelligen welke de voorkeur heeft. “Links”, “rechts”, “centrum-varianten” zijn veelvoorkomende voorbeelden.

Een rode draad: de kiezer wenst zoveel mogelijk te herkennen van zijn keuze in het uiteindelijke eindresultaat en het practische gevolg daarvan. Hoe minder dat het geval is, des te meer zand er komt in de raderen van de kiezer-partij/coalitiemachine. Gebeurt dit op aanzienlijke schaal dan wordt de afstand tussen beiden groter en groter. Dat kan verregaande gevolgen hebben; in de regel niet ten goede.

De politieke spagaat Ons kiesstelsel kent een coalitieperiode van maximaal vier jaren. Waarna er nieuwe Tweede Kamerverkiezingen worden uitgeschreven. De kiezer krijgt de gelegenheid de zittende coalitie een rapportcijfer te geven. Een onvoldoende betekent een aanzienlijk andere verkiezingsuitslag en in de regel een anders samengestelde coalitie. Een voldoende levert een coalitie op die in grote lijnen een voortzetting is van de voorgaande. Met de aantekening dat afwijkingen mogelijk zijn als politieke partijen onderling die laatste uitkomst kunnen doorbreken.

Hier tekent zich de politieke spagaat af. Een samenleving is in alle opzichten het beste af met een politieke visie die is gericht op de lange termijn. “Waar willen wij zijn over twaalf, zestien, liefst twintig jaren op sociaal, economisch, internationaal etc. gebied?” Het beantwoorden van dergelijke vragen leveren in de regel andere antwoorden op dan een focus op de middellange en korte termijn. Een visie gericht op de lange termijn is echter niet minder dan een noodzaak om op alle noodzakelijke gebieden op een gezonde wijze te overleven.

In de praktijk blijkt echter dat politieke partijen zonder uitzondering zich richten op de korte “vierjaarstermijn”. De achterliggende reden is evident: handhaving en liefst politiek electoraal gewin wordt als primaire noodzaak gezien. Enerzijds een logische keuze: zonder focus op de korte termijn ligt verlies in het nabije verschiet. En hoe kleiner, hoe minder potentieele invloed. Dit ondanks het feit, dat ook politieke partijen zich terdege bewust zijn dan wel de maatschappelijke plicht hebben zich bewust te worden van de noodzaak om de nadruk te leggen op de lange termijn. Zie hier: de politieke spagaat.

Is het een illusie om van de gezamenlijke politieke partijen te verlangen om kortetermijnverlies te nemen en het noodzakelijke lef te tonen om uit deze spagaat te komen?

Ja en nee. “ja” als de verwachting is dat partijen uit eigen beweging deze draai vrijwillig uit eigen beweging te maken. “Nee” als het besef van de Nederlandse stemgerechtigde gaat groeien dat de korte termijnvisie per saldo in haar nadeel is en dat uit gaat dragen. Een derde optie en eveneens de meest desastreuze: deze spagaat laten voor wat ze is, binnen een tijdsbestek van zeg een jaar of twintig de zeer wrange vruchten plukken. Overleven we dat laatste? Zeker. Maar wel tegen een torenhoge prijs. Die niet betaald had hoeven worden.

Dit opiniestuk verscheen eerder op Hollansche Politiek.