VVD opent een helpdesk integriteitskwesties maar gaat er iemand bellen?

Zoek op ‘schijn van belangenverstrengeling’ en er komt een hele parade voorbij van bestuurders, commissarissen en bewindslieden met nevenwerkzaamheden of connecties die hun integriteit kunnen schaden. Als reactie op kritische geluiden zeggen betrokkenen steevast dat ze ‘zich niet in dat beeld herkennen’ en alle vertrouwen hebben in hun onpartijdigheid – bijvoorbeeld onlangs Louise Fresco na vragen over haar commissariaat bij pesticiden-producent Syngenta: “Ik sta pal voor onze onafhankelijkheid en ons kritisch vermogen.”

De vraag rijst of mensen zelf in staat zijn dit te beoordelen. Uit sociaalpsychologische experimenten is bekend dat mensen fikse blinde vlekken hebben voor vertekeningen in hun beeld van zichzelf en van de wereld; de zogenoemde bias blind spot. Het zou dan ook fantastisch zijn als je mensen bewust kon maken van de invloed van mogelijke belangen en voorkeuren op hun perceptie en beoordeling.

In een van de onderzoeken naar deze mogelijkheid moesten deelnemers de artistieke waarde van schilderijen beoordelen. De helft van de deelnemers kreeg vooraf opdracht om eerst de naam van de schilder op te vragen. Wanneer ze dat deden, zagen sommigen een grote naam (bijvoorbeeld Picasso) en anderen juist een onbekende schilder. In werkelijkheid beoordeelden ze allemaal dezelfde schilderijen. Zoals te verwachten viel, werd de artistieke waarde bij een zogenaamd gerenommeerde schilder hoger aangeslagen dan bij een onbekende. Desgevraagd bleken de deelnemers zelf ook van mening dat het vooraf opvragen van de naam van de schilder onwenselijk was, omdat het leidt tot subjectieve beoordelingen. Maar evengoed vonden ze hun éígen oordeel toch objectief, ook als ze vooraf de naam van de schilder wisten.

Landbouwgif of gewasbeschermingsmiddel Vermoedelijk hadden ze het idee dat zij wèl in staat waren daar doorheen te kijken en hun voorkennis opzij te zetten. Anderen misschien niet, maar zij wel. Dus zelfs als mensen (a) weten dat ze door een gekleurde bril kijken, en (b) erkennen dat die bril een vertekend beeld geeft, dan nog zijn ze overtuigd dat hun eigen conclusies niet vertekend zijn.

Het zou zomaar kunnen dat dit verschijnsel ook een rol speelde bij Wageningen Universiteit, waar bijvoorbeeld in de verklaring van Fresco wordt gesproken over Syngenta als “een van de grootste veredelingsbedrijven ter wereld. Het ontwikkelt en verkoopt zaden en chemische gewasbeschermingsmiddelen”: de woordkeus van de landbouwlobby, niet van natuurbeschermers die zich zorgen maken en deze middelen ‘landbouwgif’ noemen. Belangrijk, want woordkeus heeft grote invloed op onze meningen en beoordelingen; denk bijvoorbeeld ook aan klimaatverandering/klimaatcrisis, gelukzoeker/vluchteling, dierenactivist/dierenbeschermer.

Dat Syngenta en Fresco dit belang ook zien, blijkt uit een dubbelinterview in Het Financieele Dagblad. Zowel Fresco als de CEO van Syngenta was er veel aan gelegen de gangbare term pesticiden te vervangen door het vriendelijker klinkende ‘gewasbeschermingsmiddelen’, zelfs in de vragen van de interviewer.

Zoals Thijs Broer schrijft in Vrij Nederland , “het interview ademt dezelfde denktrant en bijbehorende blikvernauwing die we al jaren kennen van bestuursvoorzitters en commissarissen van banken en oliebedrijven die maatschappelijk onder vuur liggen: de discussie is gepolariseerd, het is allemaal veel ingewikkelder dan gewone mensen denken, tegenspraak van kritische commissarissen is héél belangrijk, samen zijn wij op de goede weg. Op dezelfde manier verdedigde PvdA-leider Wouter Bos zeventien jaar geleden de commissariaten van oud-premier Wim Kok bij Shell, KLM en ING.”

Zelfoverschatting In al deze voorbeelden vermoed ik dat de betrokkenen zelf echt geloofden in hun onpartijdigheid en geen enkele reden tot twijfel zagen. Een ‘fraai staaltje zelfoverschatting’, zeg Broer zeer terecht, want het veronderstelt dat je niet ten prooi bent gevallen aan precies dezelfde onbewuste vertekeningen als andere mensen. Wij allemaal hebben een volstrekt onvermogen om te beseffen dat we door een selectieve, gekleurde bril kijken. We zien het bij anderen, maar niet bij onszelf. Het gebeurt ook bij artsen en specialisten die oprecht menen dat cadeautjes van de farmaceutische industrie geen invloed hebben op wat ze voorschrijven. En denk aan politici die zich over een onderwerp laten inpraten door een lobbyist en overtuigd zijn dat ze toch objectief kunnen blijven.

Om objectiviteit echt te garanderen, moeten we zorgen dat subjectiviteit domweg niet kán optreden – ook bij mensen die zelf zeggen dat zij daar geen last van hebben. Mensen die zelf verklaren dat hun oordeel onafhankelijk en onpartijdig is: het is non-informatie. Voor al die mensen, en ook voor onszelf, geldt het motto van Loesje (van de posters): Je moet niet alles geloven wat je denkt.