Waarom zoekt Turkije ruzie met Israël?

Allereerst dient vastgesteld te worden dat het vanuit humanitair oogpunt volledig gerechtvaardigd is om de door Israël aan de bevolking van Gaza opgelegde collectieve strafmaatregel te bekritiseren. Voor de AKP komt daarbij dat deze partij zich door het islamitische geloof laat inspireren. Weinig moslims zullen het acceptabel vinden dat hun broeders en zusters in Gaza in het nauw worden gedreven door Israël en de AKP maakt daar geen uitzondering op. De leiders van de meeste andere islamitische landen denken er eveneens zo ver. Onder hen loopt Premier Erdogan echter voorop. Dat doet hij bovendien met zoveel fanatisme dat het de vraag is of hij zich uitsluitend door humanitaire en religieuze beweegredenen laat leiden, of dat er daarnaast ook sprake is van andere motieven.

Neo-Ottomanisme

Zo is er het specifieke karakter van het door de AKP gevoerde buitenlandbeleid. In principe streeft dat naar ‘zero problems’ met de buurlanden, maar dat beginsel is  ondertussen steeds meer ondergeschikt geraakt aan de binnen de AKP levende sentimenten over het aloude Ottomaanse Rijk. Het daaruit voortvloeiende neo-Ottomanisme verschilt van het Ottomanisme in de zin dat het niet streeft naar gebiedsuitbreiding buiten de huidige grenzen van Turkije. In plaats daarvan staat de neo-Ottomanen in de AKP een leidinggevende en controlerende positie voor Turkije binnen de regio voor ogen. Dat botst met de zionistische ideologie achter de staat Israël. Evenals het Ottomaanse Rijk streefde de klassieke versie daarvan naar annexatie van nieuwe gebieden, maar later transformeerde dat tot hegemonie in het Midden-Oosten, door onder andere allianties met landen in de regio.

Het beleid van de AKP om Turkije tot toonaangevend land te verheffen ten opzichte van de Arabische en in een breder opzicht de islamitische wereld, sloot op zich nauw aan bij het door de VS geïnitieerde Greater Middle East Intitiative (GMEI), waarbij de verspreiding van westerse waarden als democratisering en vrijemarkteconomie tot de uitgangspunten behoorden en Turkije als rolmodel naar voren werd geschoven. In die zin waren neo-Ottomanisme en het GMEI uitstekend met elkaar combineerbaar. Lastiger werd het toen Turkije onder de noemer van solidariteit met de Palestijnen de Israëlische hegemonie binnen het Midden-Oosten in het geding begon te brengen. Dat wil zeggen, voor de VS, want onder critici van Israël en het zionisme werd het neo-Ottomanisme van de AKP bejubeld. Daar werd een restauratie van het Ottomaanse Rijk zelfs als de grote oplossing gezien, waarbij gerefereerd werd aan de relatieve vrede in het Midden-Oosten onder de Ottomanen: Pax Ottomanica.

Cyprus

Een ander aspect van het conflict met Israël is het betwiste Cyprus. In het gebied tussen dat eiland en Israël is namelijk een aanzienlijke hoeveelheid aardgas onder de zeebodem gevonden. De verstandhouding tussen Grieks-Cyprus en Israël – dat nieuwe energiebronnen erg goed kan gebruiken – wordt steeds beter, waardoor samenwerking bij exploitatie hiervan voor de hand ligt. Om het gas te winnen, zijn de Grieks-Cyprioten tot een overeenkomst gekomen met de Amerikaanse Noble onderneming, waar Israël niet toevallig eerder al mee in zee ging. Daarmee is ook de VS een acteur in deze kwestie geworden, wat voor Turkije reden was om hevig in Washington te protesteren naar aanleiding van de Grieks-Cypriotische/Israëlische plannen. Argumenten daarbij waren dat het Turkse deel van Cyprus eveneens recht heeft op het gas in het gebied en dat een oplossing over het conflict rond het eiland aldus vrijwel onmogelijk wordt. De Turkse AKP-minister Egemen Bagis suggereerde afgelopen week zelfs een militair ingrijpen door Turkije als Grieks-Cyprus niet op zijn besluit terugkomt om in samenwerking met Israël tot gaswinning over te gaan. Bagis: ‘het is om dergelijke redenen waarom we over oorlogsschepen beschikken en waarom we onze marine opleiden’. Het Griekse Ministerie van Buitenlandse Zaken reageerde als door een wesp gestoken en verklaarde dat dergelijke uitlatingen afwijken van het in Ankara gepretendeerde ‘zero problems’ beleid. Daar voegde Athene de opmerking aan toe dat Turkije de stabiliteit van het oostelijke Middellandse Zeegebied in gevaar brengt met dergelijke bedreigingen. Een niet onbelangrijke kanttekening bij dit alles is dat de betrekkingen tussen Griekenland en Israël recentelijk aanmerkelijk zijn verbeterd. Eerder dit jaar bracht de Israëlische minister van Buitenlandse Zaken Avigdor Lieberman een bezoek aan Griekenland, waarbij tal van overeenkomsten werden gesloten. Bovendien is Israël er zeer erkentelijk voor dat Griekenland bijdroeg aan het mislukken van het tweede Freedom Flotilla.

Syrië

Voor de goede verstaander liet Minister Bagis er met zijn dreigende woorden geen twijfel over bestaan waarom Turkije uitgerekend nu tot een uitbreiding van de marinevloot in de oostelijke Middellandse Zee besluit. Zeker als daarbij in aanmerking wordt genomen dat Grieks-Cyprus van plan is om per 1 oktober met boren te beginnen. Kennelijk hoopt de Turkse regering dat de Grieks-Cyprioten op dit voornemen terug zullen komen met de aankondiging dat de Turkse marinevloot in het gebied wordt uitgebreid. Officieel heet daartoe beslist te zijn om Turkse schepen te beveiligen. Dat wil zeggen, Turkse schepen behorend tot een Freedom Flotilla. Berichten dat er binnenkort nogmaals een dergelijke poging zal worden ondernomen om de Israëlische blokkade van Gaza te doorbreken, ontbreken echter. Wederom dringt de gedachte aan een dubbele agenda zich daarmee op.

Het dient benadrukt te worden dat Turkije op zich het volste recht heeft om excuses te eisen van Israël voor de dood van negen Turken aan boord van de Mavi Marmara. Per slot van rekening werd dat passagiersschip in internationale wateren aangevallen, waardoor het strikt genomen piraterij was waar Israël zich aan schuldig maakte.

De timing van het uitlekken van het Palmer-rapport en de daarop volgende escalatie van het conflict met Israël over het uitblijven van excuses, kwam de Turkse regering echter erg gelegen. Het werd een perfecte afleidingsmanoeuvre ten aanzien van de kwestie rond Syrië. Nog niet al te lang geleden dreigde Premier Erdogan daar met militaire acties indien president Bashar al-Assad na zou laten op korte termijn hervormingen door te voeren. Even leek het er zelfs op dat het inderdaad tot een ingrijpen zou komen, vooral ook omdat de hervormingen in Syrië er niet van kwamen. Rond dezelfde tijd nam de Turkse opperbevelhebber Generaal Kosaner echter ontslag en werd de AKP-regering geconfronteerd met een ongekende chaos in de bevelstructuur van de strijdkrachten. Tel daar een aanslagengolf van de Koerdische PKK bij op die een dringend antwoord behoefde en het zal duidelijk zijn dat een militair ingrijpen in Syrië opeens niet meer bovenaan de to-do list van de regering stond.

Daarmee dreigde gezichtsverlies voor Premier Erdogan, die met zijn impliciete bedreiging aan het adres van Assad in Syrië achteraf veel te hoog van de toren had geblazen. Het vergde echter niet meer dan het aanwakkeren van het conflict met Israël en de nodige dreigende taal van minister Bagis ten aanzien van Grieks-Cyprus om ervoor te zorgen dat niemand in het Midden-Oosten hem daar nog aan herinnerde. Dat maakt het moment waarop het Palmer-rapport uitlekte extra saillant. Vooral omdat de inhoud daarvan maanden eerder al grofweg bekend was bij de regeringen van beide landen en Israël niets te winnen had met het uitlekken ervan.