Wanneer laat de Turkse regering het masker vallen?

De Turkse politiek is ondoorgrondelijk. Wie zijn vinger op het beleid van Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) probeert te leggen, loopt tegen een reeks van tegenstrijdigheden en valse pretenties op. De kern daarvan bevindt zich in de terughoudendheid van de AKP om voor haar werkelijke identiteit uit te komen. Discrepanties tussen vroegere en huidige standpunten wijzen daarop. Tegenwoordig heeft AKP-premier Recep Tayyip Erdogan de mond vol over ‘democratisering’ en een ‘gematigde islam’, maar in de jaren negentig was democratie niet meer voor hem dan ‘een middel om een doel te bereiken’. Bovendien sprak hij zich toen uit voor een herinvoering van de Sharia. Let wel, Erdogan is hier nooit op teruggekomen en dat plaatst vraagtekens bij zijn beweringen van tegenwoordig.

Dat de AKP zijn ware identiteit verbergt, vloeit voort uit de relatie met de EU en de VS. De AKP kon het aan EU-lidmaatschap verbonden ‘criterium van Kopenhagen’ over democratisering goed gebruiken om de politieke invloed van de Turkse strijdkrachten terug te dringen. De EU stimuleerde dit initiatief maar al te graag. Omdat een dergelijke positie voor de strijdkrachten niet past in Europa, maar ook om iedere kans op een militaire staatsgreep in Turkije voor de toekomst uit te sluiten. Dat steuntje in de rug had echter een prijs, want er was de voorwaarde aan gekoppeld dat de seculiere status van Turkije gehandhaafd bleef. Daardoor zag de AKP zich genoodzaakt om haar werkelijke identiteit te verbergen achter het masker van ‘democratisch conservatisme’ en ‘gematigde islam’.

Voor de relatie met de VS geldt iets soortgelijks. Die was bij het aantreden van de AKP van groot belang voor Turkije. Vooral met het oog op de financiële steun van het IMF en de Wereldbank, die cruciaal was voor de latere opkomst van de Turkse economie. Daarbij spreekt het voor zich dat de VS liever niet zagen dat het islamitische karakter van de AKP extreme vormen aan zou nemen. Nog een reden dus voor die partij om haar ware identiteit op de achtergrond te houden.

Dit was de situatie tijdens de eerste twee regeerperioden van de AKP. Sindsdien zijn echter veranderingen op gang gekomen. Zo is de AKP er ondertussen in geslaagd om de macht van de militairen drastisch te beperken. De bekroning daarvan volgde in juli van dit jaar toen opperbevelhebber Generaal Kosaner ontslag nam. Daarmee kwam het bevel over de strijdkrachten de facto in handen van de regering. De door de EU opgelegde eis over democratisering heeft door deze ontwikkeling sterk aan utiliteit ingeboet voor de AKP. Als gevolg voelt men zich daar niet meer in de mate van voorheen gebonden aan de wensen van de EU en wordt een meer eigenzinnige koers gevaren. Dat bleek onlangs met de boodschap van de AKP aan de EU naar aanleiding van het EU-voorzitterschap in 2012 van het door Turkije nooit geaccepteerde Grieks-Cyprus. In niet mis te verstane termen werd de EU te verstaan gegeven dat Turkije onderhandelingen over toetreding zal bevriezen gedurende de periode waarin Grieks-Cyprus de EU voor zal zitten. Een heel verschil met een paar jaar geleden, toen het nog de EU was die de onderhandelingen bevroor naar aanleiding van de kwestie rond Cyprus.

Zoals ik al schreef, stimuleerde de relatie met het IMF en de Wereldbank de AKP om toch vooral op goede voet met de VS te blijven. Ook wat dat betreft heeft de tijd niet stil gestaan. Zo liep het zeven jaar durende traject dat in 2002 door de AKP overeen werd gekomen met het IMF en de Wereldbank twee jaar geleden af. Turkije dient weliswaar tot 2013 leningen terug te betalen, maar is vergeleken met de voorafgaande periode toch minder afhankelijk geworden van beide instanties. En daarmee van de VS.

De nieuwe situatie manifesteert zich in het Midden-Oosten, waar de AKP een confronterend beleid voert ten aanzien van Israël dat de VS veel zorgen zal baren. Naar aanleiding van de recente escalatie van het conflict tussen Turkije en Israël blijft Washington vooralsnog tamelijk op de vlakte. Maar dat komt waarschijnlijk omdat men geen idee heeft hoe de situatie te bezweren. Per slot van rekening ziet het er niet naar uit dat Turkije noch Israël een centimeter toe zullen geven.

Het is de vraag hoe lang de Amerikaanse regering deze relatief terughoudende positie vol kan houden, want de zionistische organisaties met hun aanzienlijke invloed op Amerikaanse politici, zullen op den duur zeker maatregelen eisen tegen de Turken en hun machtsspel. Op dat punt beland zou Washington zelfs terug kunnen verlangen naar de tijd waarin de banden met de Turkse strijdkrachten beter waren dan tegenwoordig. Wat dat betreft bestaat echter geen weg terug. Vrijwel alle militairen die zich in zouden willen zetten om de AKP dwars te zitten, bevinden zich namelijk achter de tralies op verdenking van betrokkenheid bij complotten tegen de AKP. Wat dat betreft is de AKP er aardig in geslaagd om de VS voor een voldongen feit te plaatsen.

Het conflict tussen Turkije en Israël is een sterke indicatie dat de in 2002 begonnen periode, waarin de AKP zich onderdanig opstelde richting VS, grotendeels voorbij is. Of de AKP volgend op dat nieuwe bewustzijn het masker van ‘democratisch conservatisme’ en ‘gematigde islam’ af zal werpen, om in plaats daarvan volledig voor haar werkelijke, ongematigde islamitische identiteit uit te komen, blijft echter de vraag. Gezien de aanhoudende behoefte van de Turkse economie aan buitenlandse investeringen, blijft Turkije daarvoor bijvoorbeeld te afhankelijk van westerse mogendheden.  De vrees dat Turkije op korte termijn in een tweede Iran zal veranderen, zoals die onder seculiere Turken leeft, is vooralsnog dan ook ongerechtvaardigd. In plaats daarvan heeft de AKP voor geleidelijkheid gekozen, waarbij stap voor stap naar het beoogde doel van meer religieuze invloed wordt gestreefd.

Die stappen worden echter wel degelijk ondernomen. Dat Turkse vrouwen nu onbestraft een hoofddoek kunnen dragen in openbare gebouwen springt daarbij in het oog. Dat heet een doorbraak in Turkije, al is het uiteraard niet meer dan wat in het westen religieuze vrijheid heet. Daar staan de tekenen tegenover dat de AKP verder wil dan dat. Bovendien kan de AKP een zekere mate van arrogantie niet ontzegd worden. De bij vlagen tamelijk ‘assertieve’ opstelling van premier Erdogan tegenover Europese politici, is daarbij illustratief. Die arrogantie zou er zo maar toe kunnen leiden dat de AKP van het voorgenomen beleid van geleidelijkheid afwijkt en het masker van de ‘gematigde islam’ eerder afwerpt dan aanvankelijk voorgenomen. Religieuze vrijheden kunnen dan wel degelijk transformeren tot religieuze verplichtingen, zoals de seculiere Turken sinds 2002 vrezen. Of, dan wel wanneer het daarvan komt, blijft (om in Turkse sferen te blijven) koffiedik kijken. Feit blijft dat de mogelijkheid in deze richting niet onwaarschijnlijker wordt, of verder in de toekomst komt te liggen, naarmate de AKP zich meer onvervaard opstelt richting EU en VS.