Wees consequent met religiekritiek

Vrijwel altijd als een katholiek of een protestant iets onaardigs zegt of doet, gaan velen van ons direct akkoord met de conclusie dat hun wangedrag het gevolg is van hun religie. Maar merkwaardig genoeg willen die zelfde mensen vaak niet eens speculeren over de mogelijkheid dat wellicht, héél misschien het gedrag van sommige moslims ook iets te maken zou kunnen hebben met hun religieuze achtergrond. Wel wordt er direct gewezen op problemen als sociale uitsluiting, maar ook hierbij wordt de rol van religie stelselmatig weggeredeneerd. Ik ben al heel oud en dus herinner ik me nog dat linkse mensen religie ooit zagen als ‘opium voor het volk’ en dat socialistische partijen het volk wilden verheffen door het te bevrijden van het juk van de kerk. Maar ik hoor die kritiek niet als het gaat om de Islam. Maar wat is er toch zo links aan de Islam dat we dat geloof, anders dan het Christendom en het Jodendom moeten ontzien?

Door de weigering van de intellectuele elite om überhaupt na te denken over de rol die religie mogelijkerwijs heeft gespeeld bij de radicalisering van sommige van onze medeburgers, hebben populisten zich het alleenrecht op dit onderwerp kunnen toe eigenen. Zo is een gevaarlijke situatie ontstaan: ten eerste wordt de discussie dusdanig gesimplificeerd dat mensen alleen maar tegen elkaar worden uitgespeeld. Ten tweede dreigen onze eigen extremisten te worden gezien als de morele winnaars, omdat zij als eersten voor de Islam waarschuwden, ook al deden ze dat op de verkeerde manier. Ten derde leidt het tot een onoverbrugbare kloof in onze samenleving waarbij de genuanceerde mensen (al dan niet met een Islamitische achtergrond) aan de zijlijn komen te staan. Ondertussen is één van de mogelijke remedies, een socialer economisch beleid dat immigranten uit hun religieuze subcultuur had kunnen losweken, verder weg dan ooit omdat links wordt geassocieerd met Islamknuffelen.

Volgens mij is het de hoogste tijd dat de intellectuele elite van de westerse wereld gaat nadenken over de mogelijke samenhang tussen de instabiele politieke en economische situatie in de islamitische wereld en het geloof dat daar wordt beleden. Daarbij hoeven we uiteraard niet blind te zijn voor onze eigen fouten. Zo heeft onze steun aan dictatoriale regimes in landen waarvan de grenzen aan onze tekentafel ontstonden er toe bijgedragen dat er vrijwel geen natiestaten in het Midden Oosten zijn. Is dat wellicht één verklaring dat de Islam zo machtig bleef? Sprong het in het gat dat de staat liet ontstaan, een vacuüm dat hier in het westen werd opgevuld door het Nationalisme?

Ons nationalisme uitte zich in nationale projecten als de verzorgingsstaat, infrastructurele projecten, kunstbeleid, onderwijs, maar ook in de behoefte om andere culturen te overheersen met het argument dat we superieur waren (‘the white man’s burden’). Daarmee hielpen we andere staten om zeep. Waren die al verzwakt door de invloed van de Islam? Of nam die invloed toe toen hun staten door ons, uitheemse bezetters werden ondermijnd? Werd nationalisme in de islamitische wereld gekoppeld aan het geloof, waar het in het westen vooral een concurrent van het geloof was?

Wellicht zullen we nog meemaken dat het islamitisch terrorisme uit zichzelf verdwijnt, zoals ook de Rote Armee Fraktion en de IRA na verloop van tijd uitstierven. Maar ik acht die kans klein. Het zal alleen maar erger worden als we stelselmatig de relevante vragen uit de weg gaan en niet onderzoeken wat de samenhang is tussen religie, nationalisme en het ontstaan van stabiele staten waar mensen zich veilig voelen en kunnen opbloeien.

De grootste verdienste van de Europese cultuur is dat het miljoenen burgers in staat heeft gesteld zich te emanciperen tot vrije individuen.  Velen van hen geloven nog steeds in een god, maar laten zich daardoor niet meer onderdrukken. De natiestaat en de vooruitgang die het bracht speelden daar een hoofdrol in. Europa is bezig met de grondigste herziening van z’n grenzen sinds de Tweede Wereldoorlog. Ik betwijfel of het Euro-Nationalisme de samenbindende religie is die voorkomt dat de Europeanen hun grootste prestatie verkwanselen. En als dit experiment überhaupt al goed kan aflopen vraag ik me af of het  in veilige handen is bij een elite die geen intellectuele elite is, omdat ze niet wenst in te gaan op de belangrijkste vragen van onze tijd.