Weg met het populisme!

Het is deze week de grootste hit onder de Nederlandstalige podcasts: een opname van een gesprek tussen twee politicologen dat een uur duurt en gevoerd wordt via Skype. Dat klinkt als uiterst onaantrekkelijk maar het is fascinerend. Tijdens een autorit heb ik er onafgebroken naar geluisterd, mede dankzij de heerlijke Nederlandse ochtendspits die forenzen iedere dag voorziet van een slow motion effect dat geen app kan evenaren. Niets fijners dan podcasts luisteren in de file. Nog beter dan boeken lezen bij de bushalte.

Terwijl ik dit schrijf staat de podcast Stuk Rood Vlees van het gelijknamige politicologenweblog op nummer 4 in de realtime iTunes-hitlijst, nog vóór mediagrootheden als Vullings en Van Weezel en het duo Boekestijn en De Wijk. En terecht.

Het is dan ook niet zomaar een gesprek maar een conversatie tussen twee politicologische rockstars: de universitair hoofddocent politicologie aan de Universiteit van Amsterdam Armen Hakhverdian (tevens een van de meest spitse twitteraars van Nederland)  en Cas Mudde, wereldvermaard expert op het gebied van populisme werkzaam aan de universiteit van Georgia in de Verenigde Staten van wie zojuist een nieuw boek verscheen. Dat laatste is ook het onderwerp van de podcast: populisme. Een begrip dat even lastig te vangen is als een nat stuk zeep in de badkamer en het politieke debat domineert. Er lijkt geen ontkomen aan, vandaar wellicht ook het enorme succes van deze podcast. Begin een discussie over willekeurig welk politiek of maatschappelijk onderwerp en al snel komt het populisme ter sprake. Dat gaat bijna automatisch.

Mudde legt uit wat populisme is, wat de aantrekkingskracht ervan is en prikt een aantal mythes door. Zo wordt in de berichtgeving en het publieke debat vaak gesteld dat het de onderklasse is die zich in wanhoop tot de populisten keert, de arme mensen die in de steek gelaten zouden zijn door de linkse partijen. In de praktijk is dat helemaal niet het geval. De PVV-aanhang bestaat slechts voor een klein deel uit voormalig PvdA-stemmers. Mudde vertelt dat de armste delen van de bevolking in de VS helemaal niet op Trump hebben gestemd maar op de Democraten of gewoon niet zijn gaan stemmen. Trump scoort daarentegen juist goed bij de onderste lagen van de middenklasse en daarboven, al gaat het bij die laatsten vaak om mensen die gewoon voor de Republikeinen kiezen, ongeacht de kandidaat.

Mudde stelt ook dat de PVV als het gaat om de islam de meest extreme partij ter wereld is. Nergens anders is een partij te vinden die de islam zo radicaal wil uitroeien. Dat is niet altijd zo geweest, constateert Mudde. In het begin was Wilders veel milder. De omslag vond volgens hem plaats in 2010. Voor VVD en CDA was dat kennelijk geen beletsel om met de partij in zee te gaan, constateert hij fijntjes en wijst er op dat Wilders sindsdien het woord moslim vermijdt maar liever spreekt van ‘aanhangers van de islam’. Zo probeert hij de islam als religie te ontkennen en er een ideologie van te maken. Wilders houdt er daarmee dezelfde visie op na als islamitisch extremisten, maar dat terzijde.

Er viel me wel het een en ander op bij het beluisteren van de podcast. Mudde stelt onder meer dat populisme vooral iets is van witte mannen. Ik vroeg me af hoe dat dan zit bij bijvoorbeeld Erdogan in Turkije of Narendra Modi, premier van India. Of Duterte in de Fillipijnen. Maar misschien doelde Mudde alleen op het electoraat in westerse landen. Wat me meer bevreemdde was dat de factor racisme amper ter sprake kwam. Terwijl dat toch een van de belangrijkste ingrediënten is voor het succes van de populisten. Van virulent tot latent, het is een constante factor in de motieven van kiezers om voor populisten te kiezen. Tenminste als het gaat om rechts-populisten. Want bij links-populisten als de Spaanse Podemos, het Griekse Syriza en de Nederlandse SP is racisme afwezig of wordt het juist bestreden, legt Mudde uit.

Dat is voor mij als leek ook een beetje het probleem bij de benadering die Mudde hanteert. Hij steriliseert het populisme als het ware. Dat is wetenschappelijk ongetwijfeld verantwoord maar het deed me denken aan de verhalen van Frans de Waal over de biologie, zoals in zijn boek De Aap en Sushimeester. In die wetenschap heerste decennialang angst voor antropomorfisme, het toekennen van menselijke eigenschappen aan dieren en dingen. Het was dan ook een taboe om bij dieren een gevoelsleven te zien. Onderzoekers moesten om serieus genomen te worden grote emotionele afstand bewaren tot dieren. Ze werden meer beschouwd als objecten dan als wezens. Dat heeft er toe geleid dat biologen blind waren voor de emotionele en culturele wereld van dieren. Met als resultaat een armzalige kijk op de wereld die ze bestuderen.

Misschien mijdt Mudde het racisme om zo het moralisme uit de politiek te verdrijven, een benadering die in de jaren negentig populiar werd, onder meer omdat het meer geestelijke bewegingsvrijheid oplevert. Maar tegelijkertijd is het ook een ontzettende verarming omdat met het negeren van de moraal ook de inhoud naar de achtergrond verdwijnt. Politiek wordt zo meer een spelletje dan een overtuiging.

Het leidt er toe dat een partij als de SP en de PVV in dezelfde hoek gezet worden: populisme. Natuurlijk, de SP komt op voor de gewone man, voor het volk zo je wilt, en verzet zich tegen de macht die de rijken van dit land hebben over de rest. Daar kun je van alles van vinden maar het ontbreekt bij de SP toch aan iets waar Trump, PVV en consorten zo graag in grossieren: haat. De SP weigert principieel samen te werken met de VVD maar haat Roemer Rutte en zijn aanhangers? Ik heb er gelukkig nog nooit iets van gemerkt en ik geloof ook niet dat het zo is. Geen leuze of slogan die daar op wijst.

Het was vast niet de bedoeling maar na afloop van de podcast bedacht ik dat het misschien beter is om het woord populisme nooit meer in de mond te nemen. Het wordt veelal gebruikt als verzachtende term voor racistische en extreemrechtse tendenzen, een light versie van fascisme en andere verontrustende verschijnselen waar we nog geen goede woorden voor hebben. De term is zo populair omdat je er alle kanten mee op kunt zonder dat je hoeft te benoemen waar het echt omgaat. Regeren met populisten is nu eenmaal makkelijker dan met fascisten of hun kleinkinderen. Zo houden we het een beetje gezellig en kunnen we rustig gaan slapen.