Het werkelijke probleem blijft: de VVD-cultuur

In de nabeschouwingen over de val van VVD’er Halbe Zijlstra, die gelogen heeft over een bezoek aan president Poetin, heeft het journalistieke speurwerk van De Volkskrant terecht veel aandacht gekregen. Door de vastberadenheid van de redacteur kregen de spindoctors van de partij en het ministerie geen kans en moest de VVD-minister van Buitenlandse Zaken zijn leugen bekennen.

Wat veel minder de aandacht heeft getrokken is de vraag op welke wijze de VVD het zelfreinigend vermogen op een hoger plan gaat tillen. De VVD heeft als politieke partij verreweg de meeste integriteitskwesties te verwerken, raakt om die reden bewindslieden en topbestuurders met grote regelmaat kwijt en roept de schijn op weinig van deze praktijken te leren. VVD-coryfee Ben Verwaayen heeft regelmatig de top op bezoek in zijn privé-verblijf in Bergen ‘voor reflectie en kritische vragen’ (afgelopen zondag in Buitenhof), maar moest bekennen dat de kwestie Zijlstra niet op de agenda heeft gestaan. De leider van de VVD, premier Rutte, heeft zo zijn eigen methode om met de ‘integriteitsziekte’ binnen de VVD om te gaan: stap 1: steun betuigen aan de desbetreffende persoon, 2. politiek laten bungelen, 3. het noodzakelijke afscheid betreuren, 4. overgaan tot de orde van de dag. Nergens een: tot hier toe en niet verder, geen erkenning dat de cultuur van de VVD mogelijk tot uitwassen leidt.

En toch moeten we voor een belangrijk deel die politieke cultuur van de VVD als een belangrijke oorzaak zien. In mijn politiek kerstverhaal 2017 kwam de positie van de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken in gevaar door Russisch nepnieuws en door zijn naïviteit gecombineerd met tomeloze ambities. Dat was fictie met het Amerikaanse adagium in het achterhoofd: ‘elke overeenkomst met bestaande personen berust op zuiver toeval’. De wekelijkheid bleek nog verontrustender: het verzinnen van een verhaal waarbij de minister-verteller een hoofdrol vervult in het waarschuwen van de wereld voor een groot Russisch gevaar. En hoe noodzakelijk het is hem in de strijd tegen dat gevaar te volgen! Toen de VVD-premier hoorde van de leugen heeft hij geen actie ondernomen in de verwachting dat de zaak zichzelf zou oplossen.

Kernpunten van de VVD cultuur zijn als volgt te benoemen: het neo-liberalisme van de VVD stelt het eigen ik centraal; het algemeen belang is daaraan ondergeschikt. Maken we ernstige politieke fouten dan word je beschermd door de top. Wordt je positie onhoudbaar in het politieke marktspel dan is dat de prijs die daarvoor betaald moet worden. De vormgevers van de cultuur gaan ervan uit dat je jezelf redt. Als dat niet lukt? Pech gehad. En probeer in ieder geval ook je eigen falen af te zetten tegen argumenten die een hoger doel dienen: het Russische gevaar, de aanpak van een verloederd stadscentrum, het opsporen van criminelen.

In de organisatiekunde zegt men in dit soort gevallen: de trap moet van bovenaf worden schoongemaakt. Dit betekent het einde van de politieke loopbaan van Mark Rutte. Hij heeft de afgelopen jaren drie kabinetten op zijn naam gebracht maar heeft er ook aan bijgedragen dat de VVD lijdt aan een verworden cultuur. Daarnaast moet er een mechanisme komen dat zwakke personen wat integriteit betreft geen kans maken op een politieke benoeming. In ieder geval moet worden voorkomen dat benoemingen plaatsvinden als een soort beloning voor inzet en trouw, zoals bij de persoon van Zijlstra het geval was. Een belangrijk punt nu we aan de vooravond staan van gemeenteraadsverkiezingen en nieuwe coalities rond colleges van burgemeester en wethouders. De zuiverheid van aantredende VVD-wethouders is nu een extra risicofactor daarbij.

Aan wie binnen deze VVD de eer om de klus te klaren? Een begrijpelijke vraag maar eerst maar een grote schoonmaak houden. De huidige neo-liberale ik-cultuur moet met wortel en tak worden uitgeroeid. Het algemeen belang moet weer leidend zijn. Een mooie taak voor Ben Verwaaijen? Maar volgende keer wel opletten graag.