Wie ontdekt de viagrapil voor de hulp?

Ontwikkelingshulp, is het nou ergens goed voor of niet? Voor- en tegenstanders gaan elkaar met hevige argumenten te lijf. Gek genoeg hebben ze allebei een beetje gelijk. Hoe kan dat? Omdat de voorstander te weinig oog heeft voor de ongewenste bijwerkingen. En de tegenstander vooral uit die negatieve bijwerkingen zijn ‘nee’ haalt. De hulpsector zou veel kunnen leren van de farmaceutische industrie. Daar wordt een medicijn vooral beoordeeld op het ontbreken van nare bijwerkingen. Waarom doet de hulpindustrie dat niet?

Wie aan ontwikkelingshulp wil doen heeft de wind tegen. Van links tot rechts,  van ‘reaguurder’ tot de gewichtige Verenigde Naties, iedereen heeft wel iets te mekkeren: hulp werkt niet, het veroorzaakt zelfs meer ellende dan goeds, kappen ermee!

De argumentatie is voorspelbaar en saai, ik sla dat hier over. Maar wat mij vooral opvalt, is de vreemde opstelling die erachter zit. De hulpsector en haar fans zullen altijd benadrukken hoeveel goeds de hulp brengt: dankzij u kan dit kind naar school! Met uw euro bestrijden we de lepra! Deze verhalen slaan rechtstreeks op de hoofdwerking van het medicijn: beter onderwijs, minder nare ziekten. Dat hulp ook allerlei ongewenste en onverwachte gevolgen kan hebben, wordt zo langzamerhand wel erkend door de hulporganisaties, al gaat dat vaak schoorvoetend en met merkbare tegenzin. Maar hoe dat allemaal precies zit weten we niet. Vervelend, die bijwerkingen, maar ja, het is ook zo lastig in die arme landen, en u weet: waar gehakt wordt…. Nadelige effecten worden niet of nauwelijks meegenomen in de evaluaties, áls er al iemand is die het verband durft te leggen tussen hulp (bijvoorbeeld: een waterproject) en die vervelende bijwerking (bijvoorbeeld: meer hoertjes in de kroeg). Tegenstanders van hulp gaan juist liever voorbij aan het positieve effect, ze zien alleen de bijwerkingen: de corruptie op hoge niveaus, de fraude met de enorme geldstromen uit de hulp, die vaak vele malen groter zijn dan de lokale overheidsbudgetten, enzovoorts.

Zonder hier te willen klinken als de Grote Verzoener: ze hebben allebei gelijk. Bijwerkingen zijn soms erger dan de verwachte helende werking – als die er al is. Wie wel eens in een straatarm land is geweest waar de VN en de hulpindustrie zijn neergestreken, kent de beelden. Torenhoge huurprijzen voor gammele kantoortjes, dagvergoedingen van 200 dollar of meer voor de lokale talenten die met hun westerse opleiding meteen aan de slag kunnen bij de internationale organisaties. En dus geen bedrijfje beginnen of voor hun regering gaan werken, de VN betalen immers veel beter. Organisaties die grote delen van de publieke sector hebben overgenomen van de regering, en daar direct hun eigen voorkeuren in doordrukken (meer vrouwen op de loonlijst!). En de regering die zwak en corrupt is omdat ze naar de pijpen danst van de hulpindustrie (daar komt immers het geld vandaan), in plaats van te luisteren naar hun burgers. En natuurlijk drommen er dagelijks jonge prostituees rond de (voor de gewone mensen onbetaalbare) restaurantjes waar de vaak al wat oudere ontwikkelingswerkers ’s avonds gretig verzamelen na een lange dag armoede bestrijden.

Aan de andere kant zijn er sterk gedaalde sterftecijfers. Kinderen gaan niet meer zo massaal dood dankzij schoon drinkwater, met dank aan de hulporganisaties. En dus krijgen de scholen het te druk, waar zijn die beloofde onderwijzers nou? En misschien is er soms ook te weinig voedsel voor al die nieuwe mondjes. Waar blijft die voedselhulp nou? En waar zijn de subsidies waarmee de lokale boeren kunnen investeren in een betere oogst? Dat heet ontwikkeling.

Het onderscheid tussen het gehoopte effect en de feitelijke werking van de hulp is kunstmatig en ongezond voor een goed totaalbeeld. We zouden het niet meer moeten hebben over ‘bijwerkingen’ maar, gewoon, over de ‘werking’ van hulp. Bij een project zijn er duidelijke doelstellingen, maar ook onverwachte gevolgen. Waarom zou het een belangrijker zijn dan het andere?

Uit de aanpak van de medicijnindustrie weten we dat bijwerkingen soms veel belangrijker zijn. Ze worden ook veel strenger gemeten dan het gehoopte effect. Want een goed medicijn is heel fijn, nog fijner is het als mensen niet doodgaat aan een vervelende bijwerking. Waarom meten de hulpverleners, de overheden en de toezichthouders niet zowel het ene als het andere en dan allebei even grondig?

Ik denk dat er uit de ‘bijwerking’ net zo veel te leren is als uit het meten van de gehoopte werking. Waarschijnlijk zelfs meer. En, wie weet, komen we een bijwerking op het spoor die de oorspronkelijke werking ver in de schaduw stelt. Zoals bij Pfizer’s medicijn Viagra. Weet iemand nog waar dat oorspronkelijk voor was bedoeld? Ik denk van niet. Maar we weten allemaal waar we het nu voor kunnen gebruiken: een fijne bijwerking. Als we de bijwerkingen niet beter gaan meten, ontdekken we die “viagra van de hulp” natuurlijk nooit.