Afrekencultuur maakt politici defensief

‘Er moet een einde komen aan de afrekencultuur’ luidt het devies in Den Haag. In de discussies hierover viel me de parallel op met thematiek die ook in veel organisaties speelt: het contrast tussen enerzijds een gesloten, vaak ook competitieve cultuur die is gericht op ‘scoren’, anderzijds een cultuur die uitgaat van intrinsieke drijfveren, het groeipotentieel van mensen en hun mogelijkheid om te leren van hun fouten en van elkaar.

  Bijgaande tabel (zie ook mijn blog ego of groei ) laat zien hoe die cultuur is vervlochten met tal van andere aspecten. Wanneer je wordt afgerekend op je fouten (door de Tweede Kamer, de media, burgers), word je defensief en raak je gepreoccupeerd met hoe je werk overkomt , je imago. Dat is precies wat we zagen in de notulen van de ministerraad: een defensief kabinet dat bang was om het verkeerd te doen en sterk bezig was met beeldvorming. Je gaat proberen om je fouten te verbergen.

Soms doen kabinetsleden dat zelf, maar heel vaak doen hun ambtenaren dat al, onder het motto dat door Sheila Sitalsing in de podcast Koorts werd omschreven als: ‘Wat niet weet wat niet deert, en wat niet weet kan ook niet liegen tegen de Tweede Kamer.’ De politici hébben de informatie dan domweg niet. In een defensieve cultuur zullen ze nooit zeggen dat ze iets niet weten of dat het ze niet gelukt is iets boven water te krijgen. Gevolg: wantrouwen.

Kamerleden op hun beurt uiten dat, en gebruiken het strategisch – eveneens resultaat- en imago-gericht – om punten te scoren richting kiezer. Want hoe krachtiger ze laten blijken dat ze vinden dat een zaakje stinkt, des te groter is de kans dat ze met een pakkende quote de media halen en de kiezer weten te behagen. Dit heeft weer tot gevolg dat politici en hun ambtenaren extra terughoudend worden en nog minder open kaart spelen.

Wantrouwen is besmettelijk In dit web van variabelen die een gesloten, defensieve cultuur creëren spelen alle partijen een rol. Niet alleen ministers, ook het hele ambtenarenapparaat, de Tweede Kamer en de media. En het gedrag is besmettelijk. De enkeling die in een afrekencultuur wél wil praten over een fout of probleem, om samen te verkennen wat de beste oplossing is, leert dat gauw af: anderen misbruiken die openheid om te laten zien dat zij beter zijn en dat probleem helemáál niet herkennen. Als politici open kaart spelen over twijfels, dilemma’s of problemen waar ze tegenaan lopen, en dat wordt door collega’s aangegrepen om ten koste van hen te scoren, of door de media om een scoop te halen met een relletje, dan houden ze daar snel mee op.

Idealiter ligt in een organisatie, en ook in het politieke bedrijf, het accent op ontwikkeling, uitwisseling en samenwerking. Fouten worden gezien als menselijk; er wordt openlijk over gepraat zodat iedereen ervan kan leren. Informatie wordt gedeeld, zodat iedereen getuige is van het proces en kan meedenken. De problemen van deze tijd zijn complex en de oplossing is dus nooit zwart of wit. Dit vergt een cultuur waarin ruimte is voor menselijke gebreken en voor vallen en opstaan. Waarin fouten niet worden gezien als onvoldoendes op het eindrapport, maar als aanleiding om gezamenlijk te verkennen hoe het beter kan. Uitgangspunt is dat mensen kunnen veranderen. Dit vraagt niet alleen veel zelfreflectie en een andere grondhouding van kabinetsleden, maar ook van hun ambtenaren, van Tweede Kamerleden, en van journalisten.

Het goede nieuws is dat ook díe houding besmettelijk is. Vertrouwen geven schept vertrouwen, openheid nodigt uit tot openheid, enzovoort. Als belangrijke spelers, zoals de minister-president, zelf deze houding tonen, en we allemaal meebewegen en onze oordelen over elkaar even opschorten, zou uiteindelijk een heel andere sfeer kunnen ontstaan. Het zou de oprechtheid terug kunnen brengen die we nu allemaal node missen.