Breivik is een genie

Het is een veelvoorkomend defensiemechanisme: de dader wordt wegzet als een gestoord beest om zo de confrontatie met zijn idealen te vermijden. Breivik was echter helemaal geen gestoord beest. Dat is een belediging van het dierenrijk. Dieren bezondigen zich niet aan zulke typisch menselijke misdaden als geplande massamoord. Sterker nog, als we de duivelse daden van Breivik reduceren tot onverklaarbare beestachtigheid, dan rechtvaardigen we ze tegelijkertijd. Beesten kunnen immers geen morele verantwoordelijkheid dragen.

Ook Hitler werd kort na de Tweede Wereldoorlog weggezet als krankzinnige. Als kind zou hij al regelmatig de gordijnen in zijn geklommen en later at hij zelfs van zijn tapijt. In 1978 verscheen een klein boekje dat tot op de dag van vandaag de beste Hitler-biografie is: Anmerkungen zu Hitler van Sebastian Haffner. Hoofdstuk 2 kreeg een controversiële titel: ‘Leistungen’ – Prestaties. Haffner stelde dat Hitler in veel opzichten een buitengewoon intelligente en competente man was.

Voor Breivik geldt hetzelfde. Hij heeft geen psychiatrisch verleden. Zijn isolement was geen gevolg van maatschappelijk falen. Het was een bewuste keuze. Ondertussen plande hij zijn massamoord met zeldzame precisie. Zijn daad staat bol van intelligente, en daardoor des te griezeligere, details: de vermomming als politieagent, de extra dodelijke dumdumkogels, de productie van een bom met kunstmest, het spelen van World of Warcraft en veinzen van homoseksualiteit om de naaste omgeving te misleiden – detail op detail getuigt van een meesterlijke planning en uitvoering. 

Om Breivik te begrijpen moeten we de cruciale rol van zijn ideologische oriëntatie onder ogen zien. Hij werd niet gedreven door psychotische waanzin, maar door ideologische verblinding. Yehuda Bauer schrijft in zijn boek Rethinking the Holocaust (2001) over het aandeel van intellectuelen in massamoord. De top van de Nazi-partij bestond uit enkele honderden pseudo-intellectuelen, opgewonden krantenlezers, die de joden als de grootste bedreiging van het Arische ras zagen. Ook in de genocide op de Tutsi’s in Rwanda speelden Hutu-intellectuelen een cruciale rol. De gruwelen van het Pol Pot regime in Cambodja kwamen uit de koker van oud-studenten van Franse universiteiten. 

Genocide is geen gekkenwerk, integendeel. Juist slimme mensen legitimeren hun geweld met morele vergezichten. De weg naar de hel is geplaveid met de goede intenties van ideologisch gedreven wereldverbeteraars. Met de hel van Utøya is dat net zo.

Breivik ontkende de medemenselijkheid van zijn slachtoffers. Dat stelde hem in staat om anderhalf uur lang te moorden. Hij had zijn slachtoffers tot beesten, gevoelloze dingen, gereduceerd. Het zou een zwaktebod zijn om hem een koekje van eigen deeg te geven. Dan kunnen we hem net zo goed meteen een zeemansgraf geven.

Dat Breivik geen gek maar een wereldverbeteraar is, wordt nog duidelijker door een kleine oneffenheid in zijn killing spree. Toen een elfjarige jongen, die net zijn vader had verloren, riep dat hij te jong was om te sterven hield Breivik heel eventjes in. Na een korte twijfel draaide hij zich om en begon hij weer te schieten. De jongen bleef leven. Het is een vermoeden, maar ik denk dat Breivik heel even wakker was geworden uit zijn ideologische droom. Voor een fractie van een seconde hoorde hij de roep van een krachtige natuurwet, die hij diep in zijn ziel had weggestopt: inderdaad, het jochie was veel te jong om te sterven.

De Noorse martelaar houdt ons een spiegel voor die ten diepste zal moeten leiden tot een bezinning op onze eigen goede intenties. Wat dat precies betekent voor politici ter rechterzijde, daar is al genoeg zinnigs over geschreven. Laten we Breivik echter alsjeblieft geen beest, gek of psychoot meer noemen. Net als in Hitlers geval zou dat niet alleen historisch, maar ook moreel onverantwoord zijn.