De ongerichte opstand

De occupy-beweging gaat de volgende verkiezingen winnen. Het is een boude bewering van Kilian Wawoe in NRC Handelsblad (22-10-2011). Wawoe was werkzaam voor ABN-Amro, maar heeft vorig jaar ontslag genomen uit onvrede over het gebrek aan hervormingen binnen de bank. Als je langs de tentjes op het beursplein wandelt, klinkt zijn voorspelling ongehoord. De bezetters van het beursplein zien er niet uit als een onstuitbare politieke beweging. Toch stellen zij volgens Wawoe wel de kwesties aan de orde die de volgende verkiezingen gaan domineren. Waarom steken we honderden miljarden in de redding van failliete landen en banken en bezuinigen we wel op sociale voorzieningen? Waarom gaan de roekeloze bankiers vrijuit die ons naar de afgrond hebben geleid? Wie redt onze pensioenen?

Wawoe heeft gelijk dat het onbehagen over de financiële puinhoop waarin we ons bevinden groot is. Het gevoel van machteloosheid is immens.  Alles wat zekerheid moet bieden is wankel. Een pensioen biedt geen garantie voor een onbezorgde oude dag. Beleggen is gokken geworden.  De baan voor het leven verdwijnt. Mensen zijn voor hun bestaanszekerheid steeds meer afhankelijk van ontwikkelingen waar ze geen greep op hebben. En voor zover ze wel zelf iets te kiezen hebben, zijn mensen door de overheid gestimuleerd om riskante keuzes te maken. Door de hypotheekrenteaftrek zijn mensen aangemoedigd om zich diep in de schulden te steken. De hypotheekrenteaftrek heeft gewerkt als een financiële molensteenbonus. De groei van het aantal ZZP’ers is toegejuicht. Daarbij is niet verteld dat ZZP’ers de grootste klappen opvangen van de economische crisis.  De aanbesteding van diensten zou leiden tot betere dienstverlening, maar deze marktwerking heeft in de thuiszorg geleid tot exorbitante salarissen aan de bovenkant en een uitkleding van de arbeidsvoorwaarden aan de onderkant.

Toch betwijfel ik of de occupy-beweging de spreekbuis gaat worden van dit onbehagen. Daarvoor is de beweging te ongericht. De Amerikaanse filosoof Bernard Harcourt heeft in de New York Times een mooie typering gegeven van de Occupy Wallstreet betogers. Hij noemt ze niet burgerlijk ongehoorzaam, maar politiek ongehoorzaam. Bij burgerlijke ongehoorzaamheid overtreden mensen de wet om aandacht te vragen voor hun idealen, bij politieke ongehoorzaamheid tarten activisten de gangbare politieke logica om ruimte te creëren voor een nieuw idealisme. De activisten zijn niet te vangen in een ideologie. Ze hebben geen blauwdruk voor de toekomst. Ze zijn wars van de gevestigde partijen en organisaties. Ze hebben geen leiders en formuleren geen eisen. Dat maakt hen ongrijpbaar. Ze delen het idee dat het anders moet, maar hebben geen overeenstemming over hoe het anders moet.

De winst van deze ongrijpbaarheid is een breuk met het gangbare pragmatisme.  Veel discussies worden nu afgekapt met het argument dat het nu eenmaal zo is. Als we bankiers niet genoeg betalen dan kunnen we geen goede mensen krijgen. De hypotheekrenteaftrek kan niet ter discussie worden gesteld als de huizenprijzen onder druk staan.  Als we bedrijven dwingen meer belasting te betalen verdwijnen ze naar het buitenland. Lage lonen van thuiszorgmedewerkers zijn een gevolg van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt.  Zo zijn we veel dingen normaal gaan vinden die onacceptabel zijn. De occupy-betogers zijn als het kind uit het sprookje van de kleren van de keizer. Ze stellen onschuldige vragen waarop geen goede antwoorden bestaan.

De ongrijpbaarheid heeft wel een prijs. Het breekt iets open, maar het geeft geen richting. En dus kunnen anderen de leemte vullen met verhalen die weinig perspectief bieden maar wel rijk zijn aan zondebokken.  Voor je het weet wordt alle woede en onvrede gericht op de luie, leugenachtige Grieken en het bureaucratische Europa.  In zijn artikel rekent Wawoe de achterban van de PVV en de SP tot bondgenoot van de occupy-betogers. Zij verwoorden immers ook de onvrede over de financiële malaise en de toenemende sociaal-economische onzekerheid. Maar in tegenstelling tot Wawoe denk ik dat de occupy-beweging de verkiezingen heeft verloren als de PVV en de SP winnen. Zij bieden immers geen alternatief, maar proberen krampachtig oude verworvenheden vast te houden.

Om te voorkomen dat de beweging gekaapt wordt, moet de occupy beweging meer zijn dan een noodkreet. Er moet een programma komen hoe we kunnen afrekenen met de zwartrijderseconomie waarin banken en bedrijven winsten voor zichzelf houden en verliezen afwentelen op de samenleving. Een programma dat nieuwe vormen van solidariteit ontwikkelt om met de onvermijdelijke financiële onzekerheid om te gaan. Een programma dat de uitwassen van het kapitalisme temt, zonder de creatieve kracht van het kapitalisme om zeep te helpen. Alleen dan kan de occupy-beweging de volgende verkiezingen winnen.

Deze column staat ook in de Volkskrant.