De paus heeft geen idee

Traditiegetrouw sprak het hoofd van de rooms-katholieke kerk ook dit jaar tienduizenden gelovigen toe op het Sint-Pietersplein in Rome. In zijn nieuwjaarstoespraak vroeg paus Franciscus zich enigszins vertwijfeld af waardoor het vele geweld in de wereld ontstond en hoe er een eind aan te maken. ‘Wat gebeurt er in de harten van de mensen?’ sprak hij. ‘Wat gebeurt er in de harten van de mensheid om zulk geweld voort te brengen?’

Een antwoord op de prangende vraag gaf hij echter niet. Dat is opmerkelijk. Vanwaar agressie en geweld? Een moeilijk te beantwoorden vraag? Het alleszins deugdelijke antwoord op deze vraag vinden we al op de eerste bladzijden van de Bijbel! De paus zal de Bijbel toch wel kennen?

Geborgenheid Na het relaas van de schepping verhaalt de Bijbel over de belangrijkste emotionele behoefte en de grootste emotionele pijn van ons mensen: respectievelijk ‘geborgenheid’ en ‘afwijzing’. Wanneer onze behoefte aan geborgenheid gunstige invulling krijgt, brengt dit een intense, paradijselijke voldoening met zich mee. Zo laat de tekening van de hof van Eden ondubbelzinnig zien. Wanneer het zich geborgen weten wordt ondermijnd door afwijzing en buitensluiten, dan betekent dit het verlies van dat paradijs.

We realiseren ons dit zelden, maar in de Bijbel is Gód de eerste die wordt afgewezen en buitengesloten. Adam en Eva houden zich niet aan de afspraken die zij met Hem hebben gemaakt. Zij tonen zich onbetrouwbaar. Zíj ‘beschamen’ Zijn vertrouwen. God wordt door de eerste mensen buiten het ‘verbond’ geplaatst, dat mensen met Hem in het paradijs zijn aangegaan.

Buitensluiten Deze uiterst pijnlijke krenking wordt ‘schaamte’ genoemd. God wordt vernederd, afgewezen of, in alledaags Nederlands, ‘afgeserveerd’: hij wordt beschaamd. De uitwerking van deze ‘beschaming’ van God door mensen is een ongeëvenaarde uitbarsting van woede en geweld: de mens verliest voorgoed het paradijs. Het betreft een geweldsuiting waar de maffia – bij ontrouw in de gelederen – een puntje aan kan zuigen.

De Bijbel laat zien dat er een direct lijntje loopt van een schaamte-ervaring naar agressie en geweld; onder bepaalde voorwaarden, dat wel. Vervolgens worden de rollen omgedraaid: een kwestie van machtsverhoudingen. De mensen worden afgewezen door God en, zo vernemen wij daarop expliciet, zij schamen zich. Nu zijn de mensen op hun beurt bang om verder vernederd te worden. In tegenstelling tot de beschaamde God volgt bij de beschaamde mens echter geen uitbarsting van woede en geweld. Integendeel, de mensen gedragen zich uitgesproken onderdanig (wat wij vooral met ‘schaamte’ associëren). De mens meent namelijk buiten het paradijs toch nog iets aan bescherming van God te mogen verwachten. De hoop op geborgenheid van enige duurzaamheid is voldoende om zich volgzaam naar God op te stellen. Zo reageren kinderen meestal naar hun ouders en leerkrachten onder dreiging van buitensluiten, kleinering, straf.

Schaamte Welk geloof ieder persoonlijk aan de opening van de Bijbel toekent, doet er niet toe. We hebben hier wél zicht op dé brandstof van agressie, nl. schaamte. Het betreft dus dat uiterst pijnlijke gevoel dat we krijgen wanneer we sociaal en emotioneel volledig opzij worden gezet. Het is ook de angst dat we zullen worden gekleineerd en ten diepste gekrenkt. We willen niet dat venijnige gevoel ervaren van waardeloos en machteloos te zijn. We gruwen van dat pijnlijke samenballen van angst, verdriet en woede. Afhankelijk van machtsverhoudingen en van (persoonlijke) mogelijkheden vertaalt schaamte zich in onderdanig of juist in agressief en zelfs gewelddadig gedrag. Met vormen van geweld zetten we schaamte-ervaringen op afstand. Geweld wil schaamte lozen.

De explosieve brandstof die in schaamte verscholen ligt, krijgt beduidend minder wetenschappelijke aandacht dan zou mogen worden verwacht. Het Bijbelverhaal is meer dan vijfentwintighonderd jaar oud! Onderzoek naar het agressieve lozen van schaamte is er echter wel, al wil de gebruikte terminologie nogal eens wisselen. De agressieve reikwijdte van het schaamtefenomeen wordt onder meer meegenomen bij onderzoek naar geweld door militante moslimbewegingen en zelfmoordterroristen, naar serie- en massamoordenaars, het fenomeen van loverboys, de ‘school shootings’ in de Verenigde Staten en Duitsland, naar het gewelddadige handelen van Afro-Curaçaose en Marokkaanse Nederlanders, naar de verreikende consequenties van grote inkomensverschillen en naar moorddadige criminelen in de Verenigde Staten.

Gegeven de Bijbelse wijsheid over agressie en geweld hadden we meer mogen verwachten van paus Franciscus. Nu kwam hij niet veel verder dan een geërgerd roepen dat het geweld moet ophouden. Met kennis van de (agressieve) reikwijdte van schaamte als ‘diagnose’ zijn krachtige ‘medicijnen’ voor te schrijven. Met Paus Franciscus’ eigen herhaalde roep om tolerantie, de zorgzame samenleving en een minder dominante rol voor het marktdenken worden werkzame ‘ingrediënten’ zichtbaar.