De Turkse mijnramp nader beschouwd

Tijdens het schrijven van mijn vorige artikel voelde ik de noodzaak al om later op de mijnramp in het Turkse Soma terug te komen. Het duurde maar een paar dagen voordat ik daartoe kwam, want er gaat een lawine over Turkije heen omtrent misstanden in de mijnindustrie.

De premier Eerlijk gezegd verwachtte ik dat premier Erdogan zich genuanceerder uit zou drukken dan na de mijnramp te Zonguldak in 2013. Kennelijk heb ik toch nog teveel vertrouwen in hem, want hij herhaalde wat hij destijds zei. Dit soort noodlottige ongelukken horen er voor hem nu eenmaal bij, daar moeten mijnwerkers maar aan wennen. Valt niets aan te doen, zegt hij.

Moet het dan ook maar als noodlot gezien worden dat nergens in Europa zoveel ‘onvermijdelijke ongelukken’ op werkplaatsen plaatsvinden als in Turkije? Zelfs mondiaal beschouwd zijn er maar twee landen waar het erger gesteld is.

Erdogan negeerde in zijn verklaring simpelweg dat veel landen het aantal slachtoffers bij mijnongelukken drastisch terug hebben gebracht. Zelfs China, dat eveneens een slechte reputatie heeft in dit opzicht, slaagt daar in. Of neem Duitsland, waar in twee decennia slechts twee doden vielen bij mijnongelukken.

Erdogan meent aan dergelijke feiten te kunnen ontkomen door te wijzen op mijnongelukken waar andere landen in de negentiende eeuw en begin twintigste eeuw door werden getroffen. Moest zijn bewering onderbouwen dat de ramp in Soma niet te voorkomen was.

Alsof de technologie en het veiligheidsbewustzijn destijds op hetzelfde niveau stonden als tegenwoordig. Maar ergens heeft hij een punt, want de veiligheid van Turkse mijnen gaat nauwelijks verder dan wat in de negentiende eeuw aanvaardbaar was. Ook een vorm van neo-Ottomanisme…

Waar het op neer lijkt te komen is dat mijnwerkers er voor Erdogan zijn om voor hun bazen te sterven. Of voor zijn Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP), die kolen aan lager gesitueerde groepen uitdeelt om stemmen te trekken bij verkiezingen (overigens een al langer bekend gebruik in Turkije).

Waarschuwingen Erdogan leek niet bijzonder aangedaan door de hel van Soma. Als zijn Moslimbroeders op hun falie krijgen in Egypte kan hij niet stoppen met huilen, maar wanneer landgenoten in mijnen sterven vertoont hij geen traan. In plaats daarvan kiest hij voor de aanval als verdediging wanneer hij er aan herinnerd wordt dat zijn regering blind was voor de risico’s waar mijnwerkers dagelijks mee te maken hebben.

Waarschuwingen waren er zeker. Zoals het rapport dat de Kamer van architecten en ingenieurs (TMMOB) al vier jaar geleden opstelde over de gebrekkig veiligheid in mijnen. De AKP-regering deed er niets mee. Zoals er niets met het voorstel van parlementariër Özgür Özel werd gedaan om de mijnen nabij Soma aan een nauwgezet onderzoek te onderwerpen na drie dodelijke ongelukken vorig jaar.

Zou de beslissing van de AKP om Özels voorstel af te wijzen iets te maken hebben met de familieband tussen de baas van de mijn in Soma en de plaatselijke AKP-burgemeester? Of omdat de echtgenote van een CEO van het bedrijf bij verkiezingen kandidaat was namens de AKP?

Verklaart dat tevens waarom eigenaar en leidinggevend personeel van de mijn niet voor verhoor werden aangehouden na de ramp? De orde van advocaten in Ankara was er zeer verbaasd over dat van deze standaardprocedure werd afgeweken.

Schop Erdogan ging naar Soma (de moordenaar keert altijd terug naar de plaats van het misdrijf, hoor je in Turkije). Na zoveel criminele nalatigheid vond hij het vreemd dat daar tegen hem geprotesteerd werd. Zo beledigend, klaagde hij.

Volgens verschillende Turkse media kon Erdogan zijn handen niet thuishouden in Soma. Toen een dochter van een overleden mijnwerker ‘wat doet de moordenaar van mijn vader hier?’ zei, kreeg ze klappen van Erdogan. De krant Evrensel liet er verbijsterde getuigen over aan het woord.

Erdogans adviseur Yusuf Yerkel was al even fijn bezig. Die schopte een demonstrant terwijl deze door twee soldaten tegen de grond werd gewerkt. Omdat hij hem beledigd had en iets tegen de auto van Erdogan had ondernomen. Zal best, Erdogan maakt het er naar. Maar sinds wanneer is het de taak van een politieke adviseur om een weerloze demonstrant te schoppen? Ik dacht dat Erdogan daar politieagenten voor had…

‘De premier staat altijd aan de kant van het volk’, zei buitenlandminister Ahmet Davutoglu naar aanleiding van de kritiek op zijn baas. Goed hoor. Van deze eersteklas hielenlikker viel niets anders te verwachten.

Genoeg over Erdogan. Ik ga zo langzamerhand gebukt onder nachtmerries over die man…

Onderaannemers Wat de exacte oorzaak was van de ramp moet nog blijken. Er wordt in Turkije veel gedebatteerd over de effecten van het werken met onderaannemers op de veiligheid in mijnen. De regering maakte het mogelijk om met onderaannemers in zee te gaan. Om de loonkosten zo laag mogelijk te houden, waardoor de mijnbaronnen hun winsten kunnen vergroten.

Het probleem bestaat niet zo zeer uit die onderaannemers, als wel uit de basis waarop zij werken. Ze worden namelijk niet betaald op basis van tijd, of gewonnen eenheden kolen, maar aan de hand van gegraven afstand.

Het gevolg van dat laatste is dat onderaannemers vaak losse steenkool laten slingeren. Nu heeft steenkool de vervelende eigenschap dat het spontaan in de hens kan vliegen als het in contact komt met zuurstof. In Soma heeft het die neiging door de specifieke samenstelling nog sterker dan elders.

Spontaan ontbrandend steenkool kan de oorzaak zijn van de brand, die op het moment van schrijven nog woedt. De bekabeling in een transformator kan door de hoge temperatuur oververhit zijn geraakt, waardoor deze explodeerde.

Het omgekeerde valt evenmin uit te sluiten. Het is ook mogelijk dat de – volgens een ingenieur van de mijn – verouderde bekabeling het begaf door overbelasting en dat een vonkenregen de steenkool in brand zette, met een explosie van de transformator als gevolg.

Het is heel verklaarbaar dat het elektriciteitssysteem het niet meer kon bolwerken door overbelasting, want naar verluidt werd de productie van de mijn de laatste twee maanden fors opgevoerd. Een mijnexploitant kan zich dat alleen permitteren wanneer veiligheidsvoorzieningen parallel daaraan worden uitgebreid. Maar dat gebeurde niet.

Door de brand verdween de zuurstof en verhoogde het koolmonoxideniveau. De meeste mijnwerkers kwamen om door vergiftiging daarmee. Gasmaskers boden maar 45 minuten zuurstof. Voor zover ze werkten, want gasmaskers moeten eens in het half jaar getest worden en daar kwam het niet van.

Inspectie Wat de oorzaak ook was, er was iets mis met die transformator. Het apparaat was niet bestand tegen overbelasting of brand. Hoe is dat mogelijk? Mijnen worden toch regelmatig streng gecontroleerd?

Vergeet het. De mijn in Soma wordt gecontroleerd door inspecteurs in dienst van de mijnonderneming, die dientengevolge niet al te kritisch zijn.

Daarnaast doet de staat inspecties. Merkwaardig genoeg kwamen die inspecteurs niet onverwacht opdagen, maar deden ze dat pas na uitgenodigd te zijn door de exploitant.

Volgens een ingenieur van de mijn – die een verklaring aflegde tegenover de redactie van een website van Istanbuls Bilgi universiteit – krijgen de door staat aangestelde inspecteurs een fijne stapel bankbiljetten in de hand gedrukt.

Dat verklaart waarom inspecteurs alleen een beetje in de tunnels rondkijken, zonder oog te hebben voor details. Althans, dat zei een andere medewerker van de mijn die zo moedig was op het Tv-kanaal Halk-TV uit de school te klappen.

Uiteraard is het afkopen van inspecteurs goedkoper dan het treffen van afdoende veiligheidmaatregelen. Kwestie van kostenafweging, gericht op een zo groot mogelijk winst. Risico’s voor de mijnwerkers worden daarbij voor lief genomen.

Corruptie Corruptie dus. Wie Turkije een beetje kent weet dat het zich niet beperkt tot ministers die smeergeld aannemen, waar sinds 17 december zo veel over te doen is geweest. Corruptie bevindt zich overal in de Turkse Republiek. Dat was altijd al zo, maar het is onder de AKP niet minder geworden. De enige verandering is dat een andere elite er beter van wordt.

Wie ergens een onderneming wil beginnen, moet smeergeld bij ambtenaren van het stadsdeel inleveren. Banken houden daar bij het verstrekken van een lening zelfs rekening mee.

Het zou zeer uitzonderlijk zijn wanneer corruptie aan de mijnbouwsector voorbijgaat. Corruptie valt op zich al niet goed te praten, maar wanneer het tot de dood van honderden mijnwerkers leidt wordt het nog vele malen erger. 

Veiligheidsbewustzijn Naast gewetenloos winstbejag, corruptie en een overheid die blind is voor de belangen van arbeiders, is er nog een dieper gelegen oorzaak van de ramp in Soma: een tekortschietend veiligheidsbewustzijn. Dat uit zich vrijwel overal in Turkije. Verleden jaar schreef ik al een artikel over de gevaren in het Turkse verkeer , maar het gaat veel verder.

Regelmatig komt een kind te overlijden na in een onafgedekte put te zijn gevallen. Of neem de beelden die ik twee maanden geleden zag, tussen de entertainmentprogramma’s door. Een bestuurder van een auto dacht veilig een veerboot op te rijden, maar de kapitein besloot op dat moment juist uit te varen. Auto te water, twee doden, waaronder een kind. Dit zijn geen uitzonderingen, dergelijke vermijdbare ongelukken zijn schering en inslag in Turkije.

Het gebrek aan veiligheidsbewustzijn speelde zeker een rol in Soma. Draagt de regering daar verantwoordelijkheid voor? Jazeker, veiligheid van de bevolking behoort immers tot haar plichten. Enige nadruk in die richting is ver te zoeken. Het bestrijden van ongetrouwd samenwonende studenten is veel belangrijker.

Lunchbonnetjes De premier van Zuid-Korea hield de eer aan zichzelf door ontslag te nemen na de recente ramp met een veerboot. Zoveel fatsoen bij Erdogan is ondenkbaar.

Toch weer terug bij Erdogan. Een anekdote. Niet al te lang geleden verscheen hij op een openbare partijbijeenkomst van de AKP in Manisa, de provincie waar Soma ligt. ‘Zijn mijn broeder-werkers hier?’, riep hij luid. 3000 mijnwerkers staken hun helmen in de lucht. Een dag eerder moesten ze hun lunchbonnetjes inleveren. Konden ze terugkrijgen na een eerbetoon aan Erdogan. Weigeraars riskeerden niet alleen een hongerige middag, maar ook ontslag.

Toch stonden daar ongetwijfeld veel mijnwerkers die AKP stemmen, want in Soma heeft die partij de meerderheid. Ik vraag me serieus af of daar verandering in komt bij de presidentsverkiezingen in augustus, waarbij Erdogan hoogstwaarschijnlijk kandidaat is. 

Het zou me niet verbazen wanneer hij wint, ook in Soma. Dat hoort nu eenmaal bij een democratie waarin de meeste arbeiders politiek onbewust zijn en zich om de tuin laat leiden door de nationalistische en conservatief-religieuze retoriek van de machtselite.

In de VS zei iemand eens: ‘een Afro-Amerikaan die Republikeins stemt is als een kip die op Colonel Sanders stemt.’ Naar Turkije verplaatst wordt dat zoiets als: ‘een arbeider die AKP stemt is als een schaap dat zich op het Offerfeest verheugt.’

Hoeveel dodelijk ongelukken moeten er nog op werkplaatsen volgen voordat de Turkse arbeiders hun ogen openen?

Lees hier het vorige artikel van Peter Edel: De mijnramp in Soma, een duur horloge en een woedende premier

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (Uitgeverij EPO, Antwerpen, 2012).   Volg Peter Edel ook op Twitter.