Deetman volstaat niet

Afgelopen week schreef college-historicus Han van der Horst: laat er een waarheidscommissie komen om het misbruik in de katholieke kerk te onderzoeken. Ik was daarmee heel blij. Niet gek: ik ben afgestudeerd op onderzoek naar dergelijke commissies én ik pleit al drie jaar precies voor datgene wat Han wil. Zeker nu blijkt dat de commissie-Deetman doelbewust bepaalde mensen heeft willen sparen, is een waarheidscommissie meer dan ooit nodig.

Mijn onderzoek (2005-2006) was gericht op het Oputa Panel, dat schendingen van de mensenrechten in Nigeria onderzocht. Een waarheidscommissie gemodelleerd naar het voorbeeld van de Zuid-Afrikaanse Truth and Reconciliation Commission van Desmond Tutu. Er zijn in talloze landen dergelijke commissies geweest en het ging vaker fout dan goed. Daarom heeft Louis Joinet voor de VN een aantal criteria opgesteld. Hij begon bij de slachtoffers, die drie rechten hebben: recht om te weten wat er is gebeurd, recht op gerechtigheid en recht op reparatie. Het tweede is belangrijk, om te garanderen dat een waarheidscommissie geen ‘truuk’ wordt om de gang naar de rechter niet te hoeven maken. Waar mogelijk, moet zo’n commissie dus dossiers overdragen aan justitie. En het derde recht is belangrijk, omdat slachtoffers recht hebben op symbolische én materiële genoegdoening.

De opzet van een waarheidscommissie moet met de grootste zorgvuldigheid geschieden. Er moet een goed statuut zijn, waarin vastgelegd is dat getuigen zo nodig bescherming krijgen, dat er juridische vertrouwelijkheid mogelijk is. Ook moet vastgelegd worden, welke mensenrechtenschendingen worden onderzocht en binnen welke termijn het rapport afgerond moet worden. De commissie moet samengesteld zijn uit mensen van diverse achtergrond en de onafhankelijkheid moet voor iedereen buiten kijf staan. De commissie moet voldoende geld krijgen en moet toegang kunnen krijgen tot alle bronnen die zij nodig acht. Desnoods moet zij getuigen juridisch kunnen dwingen om voor de commissie te verschijnen. Slachtoffers moeten zich vrij voelen om te getuigen. Joinet geeft tot slot ook aandacht aan de rechten van daders en verdachten: zij moeten de garantie hebben dat ze niet voor een volksgericht komen.

Ik heb daar zelf een criterium aan toegevoegd: de zittingen moeten zo veel mogelijk openbaar zijn, tenzij het belang van de slachtoffers anders ingeeft. De Zuid-Afrikaanse waarheidscommissie liet bijvoorbeeld tv-camera’s toe. De Nigeriaanse deed dat ook en de zittingen waren dagelijks op televisie. Op den duur trokken ze meer kijkers dan de populairste soapseries. Openbaarheid is belangrijk, juist omdat deze commissies gericht zijn op waarheid en verzoening voor een heel volk. Je moet dat volk dus ook bereiken.

De Nigeriaanse commissie was niet optimaal. Het enige lid met enig publiek gezag was de priester Matthew Kukah – tegenwoordig is hij bisschop van Sokoto en zit dus midden in het geweld van Boko Haram. De commissie reisde het land door, daders en slachtoffers spraken, maar de oud-dictators bleven weg en konden niet gedwongen worden om te verschijnen. Sommige conflicten werden opgelost, andere niet. Het rapport verdween in een la, om daar nooit meer uit te komen. Nouja, nooit… een mensenrechtenorganisatie publiceerde het op internet en zo kon ik er een scriptie over schrijven. Waarbij ik tevens dankbaar gebruik maakte van het manuscript van een boek van Kukah over de interne gang van zaken.

Nu naar Nederland. Ik pleitte in 2010 voor het eerst voor een waarheidscommissie en heb dat pleidooi in 2012 herhaald samen met een voorstel voor de opheffing van de verjaringstermijn. Waarom? Omdat misbruik een groot kwaad is en zowel daders als slachtoffers baat hebben bij openbaring van de waarheid, verzoening en compensatie. Omdat ik katholiek ben en denk dat de kerk zich alleen kan zuiveren als zij boete doet en de gifbeker tot de laatste druppel leeg drinkt. Een waarheidscommissie kan zaken die nog niet zijn verjaard overdragen aan justitie en kan, als dat in het statuut is vastgelegd, in elke individuele zaak ook een (bindend!) voorstel doen voor reparatie. Dat kan ook een geldelijke vergoeding inhouden.

Mijn indruk is dat geld voor de meeste slachtoffers niet centraal staat. Zij willen dat hun verhaal gehoord wordt, dat ze niet meer hoeven te zwijgen, dat de beerput open gaat zodat er een last van hun rug valt. Het voordeel van een waarheidscommissie is dat zij breder werkt dan justitie: een dergelijke commissie wil wonden helen en slachtoffers recht doen.

Zeker nu telkens weer in het nieuws komt dat de commissie-Deetman geen goed werk aflevert, is dit belangrijk. Die commissie lijkt bisschop Van Luyn de hand boven het hoofd te hebben gehouden. Blogster Observatrix stelt voor dat paus Franciscus een commissie benoemt om ook de rol van de Nederlandse bisschoppen te onderzoeken. Observatrix (pseudoniem van de katholieke advocate Erica Schruer) is iemand die niemand spaart, zeker niet de kerkelijke top, in haar strijd om de onderste steen boven te krijgen. De paus moet dit advies vooral opvolgen en de kerkelijke hiërarchie zuiveren. Hij is daar al mee begonnen overigens.

Een waarheidscommissie werkt echter breder en heeft draagvlak nodig – moet dus niet benoemd worden door de kerk, maar door een instantie die iets verder weg staat. Het kabinet zou dat kunnen doen. Zorg dat geen deur gesloten blijft voor die commissie. Zend de zittingen uit op Nederl… pardon NPO 1. Zorg voor een voorzitter die lef heeft en van onbesproken gedrag is. Plaats bij voorkeur geen geestelijken in de commissie – zelfs de heilige Bodar niet. Leg de bevoegdheden juridisch goed vast. En zorg dat slachtoffers en daders hun verhaal doen. Voordat het te laat is.

Remco van Mulligen – historicus en schrijver – ook actief op twitter: @RemcoSchrijft