Een contrastrijke wandeling door Istanbul

Een wandeling door Istanbul, tussen twee uitersten van religieuze beleving. Ik begin in het stadsdeel Beyoglu, het culturele centrum van de stad. Wat andere grote Europese steden bieden, vind je hier ook. Rond de brede winkelstraat Istiklal Caddesi zijn theaters, galeries, restaurants en nachtclubs, met op de eerste etages zo nu en dan een erotic shop. De passanten zijn jong en westers modieus gekleed. Uit de winkels klinkt muziek, veelal Turkse techno. In het weekend vragen opzichtige travestieten de aandacht.

In Beyoglu leeft het Turkse secularisme. Maar denk niet dat het eigentijds ogende publiek ongelovig is. Seculiere Turken kunnen diep gelovig zijn. Religie hoort voor hen echter niet in het openbare leven thuis, terwijl zij in de praktijk ook wat soepeler met de geloofsregels omgaan. Kort na het ontstaan van de Turkse Republiek in 1923 was Beyoglu al een uithangbord van dit secularisme. Foto’s van toen doen aan het Parijs van die jaren denken. 

In de cafés van Beyoglu vloeit de nationale drank raki rijkelijk en het gevoel van vrijheid blijheid overheerst. Toch heeft die reputatie een deukje opgelopen, want vroeger vond je hier ook talloze terrasjes. De in het stadsdeel heersende Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) maakte daar een einde aan. De reden voor deze maatregel staat ter discussie. Officieel was het om auto’s van hulpdiensten niet te belemmeren, maar de seculiere Istanbulus hebben daar twijfels over. Voor hen is het terrasjesverbod, zoals de torenhoge accijns op drank, onderdeel van het regeringsbeleid tegen alcohol. Vast staat dat vrome moslims volgende zomer geen drinkende landgenoten meer op straat zullen zien. Bevorderlijk voor de sfeer in Beyoglu is dat echter verre van.

Het ligt voor de hand om dit beleid van de religieuze AKP aan het verbod op alcohol in de islam te koppelen. In de AKP zijn veel sentimenten herkenbaar over het Otttomaanse Rijk, dat zich eeuwenlang opwierp als hoogste vertegenwoordiger en verdediger van de islam. Daarom is het geen onaardig detail dat de Ottomaanse sultans het niet helemaal eens waren over alcohol. In de zeventiende eeuw verbood sultan Murat IV weliswaar alcohol, maar in de negentiende eeuw draaide Mahmud II dit verbod terug. Champagne werd onder hem populair. Niet alleen aan het Ottomaanse Hof, maar ook daarbuiten. Hervormingsgezinde inwoners van het rijk beschouwden drinken als een teken van modernisme. 

In de op het Ottomaanse Rijk volgende Turkse Republiek lustte men ook wel een borrel. Met vooraan oprichter Mustafa Kemal Atatürk. Die stierf aan levercirrose, wat ongetwijfeld te maken had met zijn royale inname van raki. Er wordt nog altijd stevig gedronken in Turkije. Gezien de consequenties van drankmisbruik zijn er dan ook andere redenen denkbaar voor alcoholpreventie dan alleen religie. Spotjes in de trend van ‘drank maakt meer kapot dan je lief is’ ontbreken echter op de Turkse TV.

Daar staat tegenover dat premier Erdogan zich bij gelegenheid uitspreekt tegen alcohol. Zoals tijdens zijn bezoek een paar jaar geleden aan Bozcaada, een westelijk gelegen eiland dat bekend staat om haar uitstekende wijn. Er wonen nogal wat christelijke Grieken op Bozcaada, terwijl de moslims hier erg seculier zijn. Toen Erdogan hen opriep wijnranken te verruilen voor olijfbomen, moest even tot tien geteld worden. In Istanbul wordt echter wel degelijk bij het regeringsbeleid aangehaakt, al is het uit praktische overwegingen. Zo overwegen sommige eigenaren van horecagelegenheden in Beyoglu voor alcoholvrij te gaan, omdat de Turkse overheid actief in de weer is om meer toeristen uit rijke Arabische landen te trekken. 

Het beeld van Beyoglu als oord van zondig vermaak, is ook om een andere reden aan verandering onderhevig. Vroeger waren in Beyoglu veel bordelen, wat door de Turkse wet werd toegestaan. Daardoor kon de overheid de prostitutie ook controleren. De tijd van Matild Manukyan, de Armeense hoerenmadam die vorige eeuw tot grote rijkdom kwam in Istanbul, is echter voorbij. In Beyoglu nam de prostitutie oncontroleerbare vormen aan, wat tot veel klachten leidde. De AKP zette zich in om de prostitutie te beteugelen. Bordelen werden niet direct opgedoekt, maar voor ieder bordeel dat de deuren sloot, mocht er geen in de plaats komen. Panden waar zich bordelen bevonden werden daartoe vaak gesloopt. Daar werden hele festijnen van gemaakt, compleet met toespraken van bestuurders over moraliteit en gezondheid. Als gevolg zijn er sinds de komst van de AKP tientallen bordelen minder dan voorheen in Istanbul. Daar zijn zeker pluspunten aan verbonden, zoals het terugdringen van prostitutiegerelateerde criminaliteit. Daar staat tegenover dat veel vrouwen (en transseksuelen) niet alleen hun inkomen verloren, maar vaak ook hun onderdak. Velen waren voortaan op straatwerk aangewezen.

Na de drukke Istiklal Caddesi nader ik de wijk Tünel. Daar eet ik cocorec. Turken zeggen wel eens gekscherend dat dit gerecht van gegrilde schapendarmen de werkelijke reden is waarom Turkije geen lid mag worden van de EU. Het smaakte in ieder geval prima. Na mijn lunch op straat, daal ik de Galataheuvel af en steek de Gouden Hoorn over, de zee-uitstulping tussen het gebied dat ik achter me laat en Istanbuls oude stad. Ik zet koers richting de wijk Fatih. Daar verandert alles. 

Vanaf Beyoglu is het een uurtje lopen naar Fatih, een afstand van niets in het schier onmetelijke Istanbul. Toch verschillen Fatih en Beyoglu als dag en nacht. Fatih is een van de meest religieuze wijken van Istanbul. Als je hier al een vrouwelijke haardos ziet, is het doorgaans van een verdwaalde toerist. De boerka’s en niqaabs zijn talrijk, terwijl lange baarden de religieuze overtuiging van de mannen verraden. Minaretten steken boven alle daken uit en in boekhandels liggen uitsluitend religieuze publicaties. Na Beyoglu is dit een gesloten wereld, waar niet alleen buitenlanders, maar ook Turkse vrouwen zonder hoofddoek argwanend worden aangekeken. Seculiere Turken noemen het met schrik in hun stem wel eens ‘klein Teheran’. Ten onrechte volgens een kennis uit Iran. ‘In Teheran moeten ze het, maar in Fatih willen ze het, dat is een heel verschil’, zei hij eens.

Mijn bestemming is de Fatihmoskee, waar ik het graf van sultan Mehmed de Veroveraar wil bezoeken. De gebedsdienst begint aanstonds en een menigte gelovigen verzamelt zich op het plein voor de moskee. Mijn westerse verschijning en camera werken als een zwaailicht. Tot mijn verbazing ontvang ik een gulle glimlach van een meisje in een zwart gewaad. Ze maakt duidelijk dat ze voor me wil poseren, een aanbod waar ik op in ga. Ik maak mijn foto, werp een glimlach terug en loop door. Een ernstig kijkende man spreekt me aan. Of ik toestemming heb gevraagd aan het meisje alvorens haar te fotograferen. Als ik zeg dat ze spontaan voor me poseerde, gelooft hij me niet. Uitdagend stelt hij voor het haar te vragen en loopt naar het meisje dat nog steeds verderop staat. Even later komt hij terug en biedt zijn excuses aan. Hij wordt vriendelijker, zegt tot de meest tolerante bezoekers van deze moskee te behoren, maar waarschuwt voor de eenkennigheid in Fatih. 

Na mijn bezoek aan de Fatihmoskee dringt de tijd, want later wordt ik in het Aziatische deel van Istanbul verwacht. Een vriend heeft me uitgenodigd voor een optreden van zijn zoon, die gitaar speelt in een hardrockband. Een paar uur later sta ik tussen Turkse headbangers en is het geloof nergens meer te bekennen. Na Fatih kan ik me vandaag geen groter contrast voorstellen. Het is Turkije ten voeten uit.