Een economie in dienst van politieke idealen

Dit weekend voert een uit de Occupy-beweging voortgekomen tak met de naam ‘Occupy Campaign’ actie in onder meer de Jan van Galenbuurt in Amsterdam. Dat gebeurt naar Amerikaans model: met folders, banners, een huis aan huis team en een phonebank. Zie: www.occupycampaign.nl. Joop publiceert een aantal teksten van betrokkenen over Occupy, over de maanden op Beursplein, de doelstellingen van de Occupy beweging, dilemma’s en scenario’s voor de toekomst. Hier Rene Mahieu over economische beginselen volgens Occupy.

De gevolgen van de wereldwijde economische crisis zijn de impuls geweest die de Occupy beweging kracht hebben gegeven. Occupy wil dat de gevolgen van de crisis eerlijk worden gedeeld en Occupy wil, zoals onder andere journalist en activist Naomi Klein heeft betoogd, dat bedrijfsbelangen ondergeschikt worden gemaakt aan belangen van burgers. En ja, er zijn ook Occupiers die wensen dat geld als zodanig wordt afgeschaft en dat het kapitalisme in zijn totaliteit ten einde komt. Maar de meest breed gedragen kritiek is gericht op de dominante rol die de economie nu heeft in politieke besluitvorming. Deze rol moet worden herzien. De economie en economische analyse moeten dienstbaar worden gemaakt, zowel in communicatie als beleid, aan de volgende vraag: in wat voor een wereld willen wij leven?

Het gaat hier dus niet primair om het aanwijzen van hen die schuldig zijn geweest aan het veroorzaken van de economische crisis maar over de verhouding tussen economie en politiek in een meer fundamentele zin. De kritiek van Occupy richt zich vanuit dit perspectief op de dominantie van een bepaalde aan onze samenleving inherent geworden economische logica. De logica van de efficiëntie. Die logica kan worden toegepast op bijna alle domeinen van onze samenleving. En dus zijn economen niet meer alleen diegenen die als experts gelden als het gaat om economisch beleid, maar hebben zij ook een belangrijke adviserende rol als het gaat om terreinen die niet in eerste instantie economisch van aard zijn. Denk aan gezondheidszorg, onderwijs en huisvesting. Economen zijn daarmee de hoeders geworden van de onderliggende algoritmen van onze samenleving.  Zij adviseren met betrekking tot alle terreinen hetzelfde: als je het vrij laat krijg je meer. Met andere woorden: als de ‘logica van de efficiëntie’ wordt gevolgd zal iedereen meer produceren,  meer geld verdienen, meer tevreden zijn met de dienstverlening en zelf betere diensten verlenen. Echter, economen en de politici die hun advies inwinnen passen deze logica in veel te enge zin toe en vergeten zich af te vragen: meer van wat?

Dit probleem kan worden verhelderd aan de hand van het breed gedragen idee dat het Bruto Binnenlands Product (BBP) altijd zou moeten stijgen. Het BBP wordt meestal gezien als de totale productie van een land. Maar het is vrij onbekend dat het BBP alleen een som is van wat in de markt wordt geproduceerd, terwijl ook een groot deel van de productie plaats vindt buiten de markt, in bijvoorbeeld huishoudens. Voorbeelden hiervan zijn maaltijden die je thuis maakt en ouders die voor hun kinderen zorgen. Deze productie wordt niet meegeteld zolang zij zich binnen het huishouden afspeelt. Als er beleid wordt gemaakt waardoor in meer gezinnen twee ouders een baan hebben dan gaat het BBP omhoog. Maar als al het extra inkomen dat wordt verdiend weer wordt uitgegeven aan maaltijden in een restaurant en kinderopvang, dan zou je kunnen stellen dat het gezin er per saldo niet op vooruit is gegaan. Daarom is het van belang dat ook productie in het huishouden, hoewel die voor economen lastig te kwantificeren is, wel in politieke afwegingen wordt meegenomen.

Ook is het zo dat wij niet alleen waarde hechten aan de kwantiteit van de productie, maar ook aan de voorwaarden voor productie als zodanig. Zo komt het steeds vaker voor dat mensen structureel op oproepbasis werken op plekken waar ze vroeger vaste contracten zouden hebben gehad. Voor de omvang van economie, gemeten via het BBP, maakt het niet uit of iemand in een jaar veertig keer aan het begin van de week te horen krijgt dat hij die week weer mag werken, of dat hij voor die werkperiode een contract heeft. De flexibiliteit zou kunnen zorgen dat het BBP sneller groeit, maar het is ook duidelijk dat het welzijn van de werknemer veel hoger zou zijn als hij wel de zekerheid van een baan zou hebben. Zekerheid heeft ook waarde. Het is van groot politiek belang om alle welzijnsverhogende aspecten van economische activiteit op waarde te schatten.

Mijn interpretatie van de eis van de Occupy beweging is daarom als volgt: laat de politiek weer politiek zijn en laat de economische analyse een dienende rol innemen. Economische groei moet in de politiek worden gezien als een middel en niet als een doel op zich. Economische vrijheid kan leiden tot een eerlijkere en meer welvarende samenleving, maar de politiek moet allereerst zelf formuleren op welke gebieden de samenleving efficiënt moet zijn. Dat vrijheid kan leiden tot efficiëntie mag geen simpele mantra worden. Idealen moeten de basis vormen van beleid. Een ideale economie heeft voorrang op een ‘efficiënte’ economie. Economen kunnen dienstbaar zijn aan dit idee door statistieken te ontwikkelen die een betere indicatie geven van de werkelijke totale productie, maar ook door veel duidelijker te zijn over de limiteringen van hun analyses. Eerste voorzichtige stappen in deze richting zijn al gemaakt, onder andere door een groep vooraanstaande economen, waaronder Nobelprijswinnaars Joseph Stiglitz, Amartya Sen en Kenneth Arrow in een adviesrapport aan de Franse president. Hierin laten zij zien dat ook zaken als kwaliteit van leven en duurzaamheid aan economische analyse onderhevig kunnen zijn en zo efficiënt kunnen worden aangepakt. Het zou een stap in de goede richting zijn als politici dit rapport lezen en gehoor zouden geven aan deze oproep. Zo kunnen zowel de economie als efficiëntie weer dienstbaar worden aan de burger en een positieve betekenis krijgen.

Bekijk hier de Occupy Campaign website