Een week Turkije

Vorige week zat ik op een bloedmooi Turks strand bij te komen van de eindsprint die voorafging aan de publicatie van mijn nieuwe boek. Internet en kranten waren onvindbaar. Op zich wel lekker voor de verandering, maar tegelijkertijd een ontoelaatbare luxe voor iemand die regelmatig verslag wil doen van de gang van zaken in Turkije. Want jongens, wat bleek er veel gebeurd te zijn na mijn terugkeer in Istanbul. Zoveel dat ik bij het denken over dit artikel niet wist waar ik moest beginnen. Daarom deze keer maar een compilatie.

Sanliurfa

Het meest schokkend was de opstand in de gevangenis van het Sanliurfa. Deze kon niet uitblijven, want de omstandigheden zijn mensonterend in de Turkse gevangenissen. Door het explosief gestegen aantal gevangenen in de laatste tien jaar (dus sinds de Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij – AKP – het voor het zeggen kreeg) zitten ze propvol. De omstandigheden in Sanliurfa zijn tekenend. Drie gevangenen in een bed is er heel normaal. Bovendien is het er rond de veertig graden en stroomt er nauwelijks verse lucht in het gebouw.

De vlam moest dus wel (letterlijk) in de pan vliegen. Dat gebeurde afgelopen week toen een aantal jonge gevangenen geen andere uitweg zag dan hun bedden in brand te steken. Het spreekt voor zich dat je voor zoiets erg desperaat moet zijn. Dertien dodelijke slachtoffers waren het gevolg. Het staat verre van vast of die door de brand om het leven kwamen, want protesterende familieleden voor de gevangenismuren hoorden geweerschoten. Overigens werden die familieleden weggejaagd met traangas. Dat onlangs weer een Turk om het leven kwam door traangas kon de politie daar niet van weerhouden.

Kortom, het werd een slachtpartij in Sanliurfa. Sezgin Tanrikulu van de Republikeinse Volkspartij (CHP) vergeleek het met het drama van Uludere een half jaar geleden, toen 34 jonge Koerdische smokkelaars ‘per ongeluk’ aan stukken werden geschoten door Turkse gevechtsvliegtuigen. Geen verkeerde vergelijking. Veel treffender in ieder geval dan het isgelijkteken dat premier Erdogan onlangs tussen Uludere en abortus plaatste.

De opstand in Sanliurfa breidt zich uit, want op het moment dat ik dit schrijf zijn er al berichten over opstanden in andere gevangenissen in Zuidoost Turkije.

Leyla Zana

Wat na mijn korte vakantie verder opviel was een verklaring van Leyla Zana, een van oudsher door veel Koerden gerespecteerde politica. Aanleiding was het recente initiatief van de AKP en de CHP om een politieke oplossing te zoeken voor het conflict tussen Turkije en de Koerden. Zana vestigt al haar hoop op premier Erdogan. Selahattin Demirtas, de leider van de Koerdische Partij voor Vrijheid en Democratie (BDP), kon zijn oren niet geloven. Hij heeft zich ondertussen wel aangesloten bij de oproep van Zana aan de PKK om de wapenen neer te leggen, maar hij vindt het naïef om te denken dat Erdogan het Koerdische vraagstuk op zal lossen.

Demirtas heeft een punt. Natuurlijk valt het zoeken naar een politieke oplossing toe te juichen onder omstandigheden waarin geen einde aan het geweld lijkt te komen. De PKK-aanslag in de provincie Hakkari eerder deze week onderstreept dat. Maar om  geheel op de AKP te vertrouwen is weer iets anders. Onder die partij zijn honderden Koerden langdurig in de gevangenis beland, om geen andere reden dan dat zij hun mening kenbaar maakten. Dat is een weinig vertrouwenwekkend uitgangspunt.

In het kader van het nieuwe initiatief heeft de AKP toegezegd om het Koerdisch te accepteren als keuzevak op scholen. In Turkije heet dat revolutionair, maar veel Koerden zijn er niet van onder de indruk. Zij zien liever dat het Turks een keuzevak wordt op de scholen in hun gebied. Daarmee zou hun cultureel anders zijn pas echt erkend worden. Zolang dat niet gebeurt blijft de Turkse dominantie een feit voor hen.

Leyla Zana neemt wel genoegen met de halve maatregelen van de AKP. Een drastische koerswijziging, want vorig jaar riep ze nog op tot steun aan de PKK-guerrilla’s. Nu zegt ze dat ‘BDP-parlementsleden Koerdisch in gedachte zijn, maar Koerdische AKP-parlementsleden Koerdisch in hun hart.’ Klinkt als zuivere AKP-retoriek. De columniste Nuray Mert vroeg zich af waarom de Koerdische AKP-parlementsleden zich volgens Zana in stilzwijgen hulden na het drama van Uludere als ze ‘in hun hart’ zo Koerdisch zijn. Zana kreeg met haar verklaring veel handen op elkaar bij de AKP, maar ondertussen is ze hard bezig om zich van haar eigen achterban te vervreemden.

Fethullah Gülen

Wat me tenslotte opviel na mijn weekje aan het strand was een toespraak van premier Erdogan, waarin hij de in de VS verblijvende religieuze prediker Fethullah Gülen opriep om naar Turkije terug te keren. Ik heb voor Joop al vaker over Fethullah Gülen geschreven. Wie meer over hem wil weten verwijs ik naar eerder verschenen artikelen, naar mijn onlangs verschenen boek, of naar deze website. Hier beperk ik me tot de constatering dat de Gülenbeweging veel invloed heeft in Turkije, vooral op justitie en politie.

Nadat de AKP in 2002 aan de macht kwam ging deze partij een hechte samenwerking aan met de Gülenbeweging. Onder andere bij het vervolgen van militairen, seculier-nationalistische tegenstanders en Koerdische politici. Daartoe werden rechtbanken met ‘speciale bevoegdheden’ in het leven geroepen. Gülens media werkten daar hartstochtelijk aan mee. Dat liep een tijd gesmeerd, maar door wrijvingen tussen premier Erdogan en Gülen ontstonden problemen. Eerder dit jaar barstte de bom toen een aanklager met speciale bevoegdheden geheime gesprekken tussen de nationale inlichtingendienst MIT en de PKK onderzocht. Justitie dreigde zo gevaarlijk dicht in de buurt van Erdogan te komen. Om herhaling te voorkomen nam de regering een aantal maatregelen, waarvan de laatste verleden week gestalte kreeg. Er vond een grondige herstructurering van justitie plaats, waarbij meer dan 2000 aanklagers werden overgeplaatst. In de praktijk was het de doodsteek voor de rechtbanken met speciale bevoegdheden, een ontwikkeling die Gülen met lede ogen aanzag, omdat vervolging van militairen, seculiere nationalisten en Koerdische politici hoog op zijn agenda staat.

In deze context vond Erdogans oproep aan Gülen plaats om toch vooral naar Turkije terug te keren. Als Gülen daarop in was gegaan had dat Erdogan zekere voordelen geboden. Want eenmaal terug op Turkse bodem zal Gülen zijn huidige aura van onaantastbaarheid verliezen en dat maakt een eenvoudiger tegenstander van hem voor Erdogan. Twee dagen later verklaarde Gülen af te zien van een terugkeer naar Turkije. Tijdens een enorme huilbui (zijn handelsmerk) zei hij in de VS te blijven, omdat zijn aanwezigheid in Turkije ‘een risico’ vormde voor het werk van zijn volgelingen aldaar. Een grote smoes natuurlijk, want in werkelijkheid voelt Gülen er weinig voor om de tweede viool te spelen. Dat was immers de boodschap die Erdogan verleden week afgaf met het schuiven binnen justitie: Gülen kan naar Turkije komen als het aan de premier ligt, maar hij zal weten wie de baas is.

Tegelijkertijd zijn er redenen denkbaar waarom Gülen naar Turkije terug zou willen keren. Eerder deze maand wisten Turkse kranten dat hij voornemens was dat in december te doen. Sommige kranten schreven zelfs dat in Istanbuls wijk Maltepe aan een nieuw onderkomen voor de imam werd gewerkt. Het lijkt er veel op dat Gülen zijn plannen wijzigde toen Erdogan de bezem door justitie haalde. Daarmee is Gülen in een lastig parket verzeild geraakt. Zijn positie in de VS staat namelijk steeds meer onder druk. De Turkse media zijn daar opmerkelijk terughoudend over, maar gelukkig heb ik mijn vogeltjes in de VS rondvliegen. Die fluisterden mij in het oor dat het wantrouwen over Gülen groeit binnen Amerikaanse staatsinstanties, waaronder de strijdkrachten. Bovendien lopen in de VS twee onderzoeken naar de Gülenbeweging. Een over visumfraude en een over het wegsluizen van belastinggeld via Gülens gesubsidieerde scholen. Dat laatste sluit aan bij het geluid van een ander vogeltje in de VS. Die hoorde dat binnen de Amerikaanse regering de indruk gevestigd raakt dat het Gülen vooral om geld te doen is.

Toch kan Gülen vooral binnen het Witte Huis nog op steun rekenen. De vraag is echter hoe lang nog. Wanneer president Obama in november verliest van Mitt Romney zou dat ingrijpende gevolgen voor Gülen kunnen hebben. Een van mijn vogeltjes vertelde dat de Republikeinse presidentskandidaat aanmerkelijk minder sympathie voor Gülen heeft dan Obama momenteel. Natuurlijk staat het verre van vast dat Romney zal winnen, maar dat Gülen zich nu al zorgen maakt over die mogelijkheid is aannemelijk. Dat laatste plaatst de berichten eerder deze maand dat hij in december, een maand na de Amerikaanse verkiezingen, naar Turkije terug wilde keren in een speciaal kader. Vooralsnog kan Gülen er dan weinig voor voelen om zich naar Erdogan te schikken, maar met Romney aan het roer in de VS zouden er wel eens weinig andere keuzes voor hem kunnen overblijven. 

Onlangs verscheen van Peter Edel ‘De diepte van de Bosporus’, een politieke biografie van Turkije (Uitgeverij EPO, Antwerpen).