Eenzame wolven komen zelden alleen

De vraag leek zo eenvoudig: was het een eenzame gek of was het een kant-en-klaar product van een intolerante samenleving? Door het daverende enthousiasme om één van beide stellingen voor het eigen politieke karretje te spannen, werd voor het gemak even vergeten dat de verklaringen elkaar niet uitsluiten.

Natuurlijk was het een eenzame gek. Hoe zou hij anders in staat zijn om tientallen onschuldige jongeren in koelen bloede neer te schieten? Toch is het niet moeilijk om vast te stellen dat een intolerante samenleving een bijdrage kan leveren aan het doen ontbranden van doorgedraaide idioten.

Achtergrondfactoren zoals wapenbezit en maatschappelijke onrust verhogen de kans op schietincidenten. Dat betekent natuurlijk niet dat moordenaars niet verantwoordelijk zijn voor hun eigen daden. Het betekent wel dat politici zich achter de oren mogen krabben over de rol die deze nevenoorzaken spelen. Politiek gaat immers niet over eenzame gekken, maar over het verbeteren van structurele omstandigheden. Neem het voorbeeld van zelfmoordenaars. Een zelfmoord lijkt evenals een schietincident een unieke en onvoorspelbare daad. Achter iedere zelfdoding zit een hoogstpersoonlijk en complex verhaal. Daar is geen statistiek op los te laten of beleid op te maken. Of toch wel?

Een van de grondleggers van de moderne sociologie, Émile Durkheim, veroorzaakte in 1897 een schok met zijn statistische onderzoek naar zelfmoord. Tijdgenoten moesten er niets van hebben: hoe kon je de ultieme wanhoopsdaad ooit in een tabelletje vervatten? Durkheim dacht echter dat als zelfmoord werkelijk zo persoonlijk was, er een chaotische spreiding van het aantal suïcides moest bestaan. Niets bleek minder waar. Zelfmoord is een modegevoelig fenomeen.

Eigenlijk was dit geen verrassing. Goethe’s bestseller Het lijden van de jonge Werther had al in 1774 een enorme zelfmoordgolf veroorzaakt. Het werd de Werther-Fieber genoemd: in heel Europa kleedden jonge mannen zich als de ongelukkige Werther (blauwe jas, geel vest). Om zich vervolgens, net als de hoofdpersoon, door de kop te schieten. Maakte dat van Goethe een massamoordenaar? Lijkt me niet, maar feit is wel dat hij achteraf enorme spijt had.

Malcolm Gladwell beschrijft in zijn boekje The Tipping Point (2000) hoe ogenschijnlijk kleine veranderingen enorme gevolgen kunnen hebben. Mensen die zelfmoord plegen zijn als een volle emmer die nog één druppel nodig hebben. Die druppel kan van alles zijn: een popidool die zelfmoord pleegt, een politicus die een krasse uitspraak doet, of een winkel op de hoek van de straat die touwen gaat verkopen. Een gepolariseerd politiek klimaat is een druppeltje in de emmers van ons allemaal.

Onlangs werd de Amerikaan Mark Stroman geëxecuteerd. Uit woede over de aanslagen van 11 september 2001 had hij twee vermeende moslims vermoord. Kort voor zijn dood was Stroman tot inkeer gekomen. Hij beschreef zichzelf als een ‘onopgeleide idioot’. Daarbij wees hij eveneens op de invloed die de maatschappelijke onrust op hem had gehad: “In die tijd zei iedereen hier in de Verenigde Staten: Laten we ze pakken!” Stroman verkeerde in de veronderstelling dat alle mannen met baarden moslimterroristen zijn en voegde de daad bij het woord. Weer geldt: natuurlijk was dit een eenzame gek. Maar zelfs eenzame gekken opereren in een breder kader.

Het is onzinnig en smakeloos om te stellen dat ‘de kogel van rechts’ kwam of de PVV verantwoordelijkheid zou dragen voor het bloedbad in Noorwegen. Morele verantwoordelijkheid gaat puur en alleen over onze eigen daden.

Causale verantwoordelijkheid ligt echter net iets ingewikkelder. Toen Herman Brood van het Hilton afsprong ontketende hij een kleine zelfmoordepidemie. Is hij daarom postuum een massamoordenaar geworden? Dat lijkt me niet. Kunnen we de media, die zijn dood groot in het nieuws brachten, de schuld geven? Natuurlijk niet.

Hysterisch met het vingertje naar links of rechts wijzen heeft geen zin. Daar zijn schietpartijen en zelfmoorden veel te complex voor. Toch moet het ons aan het denken zetten dat het maatschappelijke klimaat, waar wij met z’n allen verantwoordelijk voor zijn, voor sommigen de tipping point kan zijn om tot moorden over te gaan. Dat we niet moreel verantwoordelijk zijn betekent nog niet dat we op dit vlak geen verantwoordelijkheid dragen.

Met politici is het net zo. Het is betrekkelijk eenvoudig om aan te tonen dat een samenleving met een gematigd politiek klimaat minder geweldsincidenten kent. Evenals dat een samenleving met minder wapens minder schietpartijen heeft, of een samenleving met meer gordels minder verkeersdoden.

Politiek gaat over de grote getallen en het veranderen van structurele omstandigheden. Hoe schokkend, eenmalig en uniek de eenmansdaad van deze christenfundamentalist ook was, laten we niet onze kop in het zand steken voor de omstandigheden waarin zulke ‘lone wolfs’ opereren. Let wel, schietpartijen komen te weinig voor om betrouwbare statistiek op los te laten. Toch hoop ik dat de daad van deze Noorse gek geen tipping point zal zijn voor andere idioten. Want het zou zomaar zo kunnen zijn dat nu er één lone wolf over de dam is, er meer copycats zullen volgen.