Erdogan, bonobo's en chimpansees

Vooraf vreesde ik het al. De dag waarop de vijftienjarige Berkin Elvan vorige week werd begraven eindigde met veel geweld in Turkije. In Istanbul deed de politie geen moeite om kleine ordeverstoringen in de kiem te smoren, om in plaats daarvan wederom groot uit te pakken met enorme hoeveelheden traangas. De toegestroomde menigte kon geen kant op.

Slachtoffers Er waren twee dodelijke slachtoffers. In de stad Tünceli overleed een politieagent aan een hartaanval. Naar verluidt als gevolg van traangas, al sprak de politieleiding dat tegen.

In Istanbul overleed de 22-jarige Burak Karamanoglu nadat hij door een kogel werd getroffen. Dit incident vond plaats in Okmeydani, de wijk waar Berkin Elvan woonde en een politieagent hem een traangasgranaat tegen het hoofd schoot.

DHKP-C eist verantwoording op De radicaal linkse DHKP-C eiste de verantwoording op voor de dood van Karamanoglu. De DHKP-C is een terroristische organisatie, die verleden jaar verantwoordelijk was voor een zelfmoordaanslag op de Amerikaanse ambassade in Ankara. Daarbij vond naast de dader een bewaker de dood. Een zinloze actie, waar de revolutie geen stap dichterbij door kwam, als dat tenminste de bedoeling was.

Wat dergelijke acties in ieder geval leren is dat de DHKP-C  voor gerichte aanslagen gaat en niet voor willekeurige slachtoffers. Karamanoglu en zijn familie staan achter de regerende Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP). Toch leek het geen gerichte aanslag. De vader van het slachtoffer hield het op een verdwaalde kogel.

Dat de DHKP-C de verantwoording opeiste hoeft niet alles te zeggen. Aanslagen zijn eerder ten onrechte opgeëist. Zoals een kat die een dood vogeltje vindt en vervolgens trots doet alsof hij het zelf gevangen heeft.

Erdogan spreekt voor zijn beurt Zonder dat ook maar enig onderzoek was afgerond en hoewel het bureau van Istanbuls gouverneur zei dat de schutter onbekend was, wist premier Erdogan zeker dat de DHKP-C de schuldige was. Erdogan spreekt vaker voor zijn beurt. Verleden jaar wist hij zeker dat een religieuze vrouw door demonstranten mishandeld was, maar daar bleek later niets van te kloppen.  

Als uiteindelijk blijkt dat Karamanoglu inderdaad door de DHKP-C werd doodgeschoten zou dat de zoveelste onbezonnen daad van deze organisatie betekenen. Vooralsnog mag en kan echter geen enkele mogelijkheid worden uitgesloten. Zo dient rekening gehouden te worden met provocateurs. Die waren er volgens getuigen ook tijdens het neerslaan van het Geziparkprotest, dus dat zou ook nu kunnen. Verder moet onderzocht worden of er een verband bestaat met een groep religieus-nationalistische demonstranten die met stokken bewapend op weg waren naar het huis van de familie Elvan.

Een ding staat vast: er viel wederom een dode bij protesten in Istanbul en dat is een slechte zaak. Wie het slachtoffer is en wat de omstandigheden ook waren, de dader dient zo snel mogelijk geïdentificeerd en berecht te worden.

Tegengeweld Het politiegeweld na de begrafenis van Berkin Elvan werd door demonstranten met tegengeweld beantwoord, waarbij veel vernield werd. Erg onverstandig. Geweld heeft zelden positieve gevolgen en van een politiemacht win je het sowieso niet. Dit is niet de weg.

Het kan anders. De beweging die met het Geziparkprotest in Istanbul ontstond blinkt uit in creativiteit. Daarop zou de nadruk moeten liggen. Hoe indrukwekkend was de geweldloze actie van de choreograaf Erdem Gündüz, die na de ontruiming van het Gezipark protesteerde door urenlang roerloos stil te blijven staan op het nabij gelegen Taksimplein. 

De autoriteiten weten absoluut niet hoe op een dergelijk protest te reageren. Wanneer met stenen en molotovcocktails wordt gegooid draaien zij het bekende draaiboek af, met waterkanonnen, rubber kogels en traangas. Tegenover de actie van Gündüz stond men machteloos. Uit wanhoop hield de politie hem aan, om zich daarmee volstrekt belachelijk te maken.

Geweld is niet onverklaarbaar Dat tegengeweld onverstandig is maakt het niet onverklaarbaar. Turkije kent een mentaliteitsprobleem waar het agressie betreft. De politiek geeft precies het verkeerde voorbeeld. Er gaat vrijwel geen week voorbij zonder dat volksvertegenwoordigers met elkaar op de vuist gaan. Politici die zich verbazen over geweld van demonstranten zouden eerst naar zichzelf en hun collega’s moeten kijken.

Combineer het korte lontje met een premier die menigeen tot razernij weet te drijven en het ontploffingsgevaar wordt groot.

Erdogan is geen premier voor de Turken, maar alleen voor hen die zijn Moslimbroederschap-ideologie aanhangen. In reacties laat hij telkens weer blijken dat zijn sympathie daar ligt en dat seculiere Turken voor hem de boom in kunnen. Dat hij zich daarbij op democratie beroept toont alleen maar hoe weinig hij daarvan begrepen heeft.

Het contrast is groot. Nadat vorig jaar tijdens rellen in Egypte de zeventienjarige Asmaa el-Beltagy werd doodgeschoten toonde Erdogan zich tot in tranen geroerd. Op zich een menselijke respons, maar zou hij ook zo gereageerd hebben wanneer de vader van het meisje niet tot de Moslimbroederschap behoorde? 

Erdogans reactie op de dood van Berkin Elvan spreekt boekdelen. Toen hij daarover gevraagd werd zei hij gortdroog dat het ‘de aandelenkoersen niet beïnvloed had’. Verder geen woord van mededogen. Tijdens een toespraak noemde hij Berkin Elvan en zijn familie later ‘terroristen’. Burak Karamanoglu was voor hem het slachtoffer, niet Berkin Elvan. Voor Erdogan is het leven van de ene landgenoot duidelijk meer waar dan dat van de andere.

Verder kwam Erdogan met het schunnige excuus dat de politie niet kon zien dat Berkin een kind was. Dat de politie massaal de voorschriften in de wind slaat die de fabrikant van de traangasgranaten en de EU verbinden aan het gebruik ervan, negeerde de premier. 

Alevieten De familie van Berkin Elvan behoort niet tot Erdogans islamistische achterban, maar tot het alevisme, een islamitische stroming die gekenmerkt wordt door secularisme en niet zelden door sympathie voor socialisme. De DHKP-C kent ook een alevitisch aspect, al betekent dit natuurlijk niet dat alle alevieten met deze organisatie sympathiseren.

Alevieten zijn door de eeuwen heen vervolgd door soennieten en ook tegenwoordig worden ze nog gediscrimineerd in Turkije. Verleden jaar raakte Erdogan hen in het hart door toe te staan dat de derde brug over de Bosporus werd vernoemd naar Selim ‘de meedogenloze’, een sultan die in de zestiende eeuw duizenden alevieten liet vermoorden.

Wie haat zaait zal geweld oogsten. Na de ontruiming van het Gezipark bevonden zich veel alevieten onder de demonstranten die het politiegeweld met geweld beantwoorden. Het was ook geen toeval dat alle slachtoffer van de politie destijds alevieten waren. Erdogan noemt hen ‘atheïsten’. Alsof het atheïsten waren die 1400 jaar lang voor bloedvergieten zorgden…

Tegengeweld is verklaarbaar, maar daarom niet minder onverstandig. Om bovengenoemde redenen, maar ook omdat het Erdogan in de kaart speelt. Hij kan er de wig tussen bevolkingsgroepen mee drijven die hij nodig heeft om door zijn aanhang als een profeet vereerd te worden.

Ontmenselijking Binnen de harde kern van Erdogans achterban leidt polarisering tot ontmenselijking. Ik merk het aan reacties die ik van de AKP-sympathisanten ontvang via internet. Het was verbijsterend om te lezen hoe ingenomen zij waren met de dood van Berkin Elvan. Zelfs als het joch deelnam aan rellen, zoals Erdogan beweert, blijft het onmenselijk om verheugd te zijn met de dood van een kind. Hoeveel lager kan iemand dalen?

Onlangs las ik het prachtige boek De Bonobo en de atheïst, van Frans de Waal. Volgens deze primatoloog heeft de mens geen religie nodig voor morele normen. Empathie is voor hem een evolutionair verschijnsel dat ook in het dierenrijk voor komt. De Waal illustreert dit door aan te tonen dat bonobo’s en chimpansees in staat zijn tot empathie wanneer een soortgenoot komt te overlijden. Voor deze dieren is dit natuurlijk gedrag, waarbij zij niet beperkt worden door tegennatuurlijke ideologieën die bij de mens heel eenvoudig tot afbraak van empathische gevoelens kunnen leiden. 

Met de Waals boek in het achterhoofd constateer ik dat de moraliteit van Erdogans meest fanatieke medestanders zich op een lager niveau bevindt dan dat van primaten.

Ontmenselijk is besmettelijk en de oppositie dient er voor te waken niet in die val te lopen. Gelukkig waren Erdogans tegenstanders waren niet alleen geschokt door de dood van Berkin Elvan, maar ook door die van Burak Karamanoglu. Diens dood blijft echter een waarschuwing over een verkeerde tendens. Zoals Erdogan worden is niet de manier om hem tegemoet te treden.  

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (Uitgeverij EPO, Antwerpen, 2012).   Volg Peter Edel ook op Twitter.