Europese zelfknechting

Zelfbinding kan een vorm van vrijheid zijn. Wie, zoals Odysseus, vreest dat hij tegen een bepaalde verleiding niet bestand is, kan zich beter aan de mast vastbinden. De Europese leiders presenteren hun nieuwste plannen graag als een geslaagde vorm van zelfbinding. Het verschil tussen Odysseus en de Europese leiders is alleen dat hun zelfbinding niet voortkomt uit zelfkennis, maar uit wantrouwen jegens anderen.

Ze willen zo graag dat andere landen (lees: de potverteerders uit het zuiden) geen forse begrotingstekorten meer hebben, dat ze bereid zijn om ook zichzelf die verplichting op te leggen. Vervolgens wordt over dit verlies aan vrijheid luchtig gedaan. Rutte zegt in feite dat hij toch niet van plan was om bij de mast weg te gaan en dat die ketenen hem daarom niet kunnen boeien.

Veel criticasters betwijfelen of de zelfbinding wel effectief is. Van een automatische straf bij overtreding van de afspraken is geen sprake. De Britten hebben ook voorkomen dat de Europese commissie maatregelen kan nemen tegen de zondaar.

De onderlinge afspraak gaat de vorm krijgen van een internationaal verdrag buiten de bestaande Europese verdragen om. Bij overtreding van de afspraken kan het ene land een ander land zelfs aanklagen bij het Europese Hof. Maar als geen van de andere landen klaagt dan kan een lidstaat nog steeds ongestraft van de mast wegwandelen.

Deze criticasters willen liever nog hardere afspraken en garanties. Dat is op zich begrijpelijk. In het verleden zijn afspraken over de maximale schuld en het maximale tekort weinig waard gebleken. Ze willen politici daarom buiten spel zetten door automatische sancties af te spreken. Maar verhoorde gebeden zijn vaak de ergste nachtmerries.

Wat zou er zijn gebeurd als in 2008 de regels hadden bestaan die nu ingevoerd dreigen te worden? Had Ierland dan ongestraft zijn banken kunnen redden? Had Nederland ongestraft ING te hulp kunnen schieten en ABN Amro kunnen nationaliseren? Ik betwijfel het. Misschien moet de commissie De Wit zich daar eens over buigen. Dan kunnen ze niet alleen terugkijken op de vorige crisis, maar ook vooruitkijken naar de volgende.

Zelfbinding is slim als je weet welke verleiding dreigt en welk gevaar opdoemt. Maar die zelfbinding helpt niet alleen om een bekende fout te voorkomen, maar beperkt ook de mogelijkheid om een onbekend gevaar af te wenden.

Een collectieve keuze voor fiscale zelfbeperking helpt bijvoorbeeld de economische groei niet vooruit. Integendeel. De landen in de periferie zijn eerst de mogelijkheid kwijt geraakt om hun munt te devalueren en nu mogen ze ook geen tekort meer hebben. Wat kunnen ze dan nog wel doen om hun economie te stimuleren?

In een fiscale unie als de VS krijgt een staat die in de problemen zit steun uit Washington. Maar in Europa kan dat niet. Het zou helpen als bij een economische neergang sterke landen hun tekort laten oplopen om de groei te stimuleren in de zwakke landen. Maar volgens de nieuwe regels zitten alle landen in een fiscaal keurslijf.

De nieuwe regels werken daarom sterk pro-cyclisch. Ze verscherpen de recessie. De maatregelen leiden dan ook niet tot een herstel van de concurrentiekracht van Griekenland. Voor de Grieken lijkt Merkel nog het meest op een dierenarts die een zwaan met een verlamde vleugel helpt door ook de nog wild rondzwaaiende vleugel te verlammen. Dan kan het beest nog steeds niet vliegen, maar kan het in ieder geval de dierenarts niet meer verwonden.

De logica achter de in Europa afgesproken zelfbinding is dan ook niet economisch maar politiek. Merkel heeft het idee dat ze extra garanties voor de schulden van de perifere landen alleen aan haar kiezers kan verkopen als die landen geen nieuwe schulden meer kunnen maken. Om de eigen achterban te paaien, stelt ze zich meer op als een moralist die de perifere landen de les leest dan als een pragmaticus die de perifere landen in staat stelt om via economische groei uit de problemen te komen. Uit electorale redenen kiest ze ervoor om het speelveld van politici op het nationale niveau drastisch in te perken. Maar als de zelfbinding echt keihard is, dan geldt dat keurslijf ook voor het eigen land.

De ironie is dus dat om de nationalistisch gezinde kiezers te vriend te houden, de nationale beleidsvrijheid wordt ingeperkt en dat gebeurt ook nog eens zonder de zeggenschap van burgers op Europees niveau te versterken. Om de kiezers te plezieren wordt de macht van de kiezer dus beperkt. Dat is geen zelfbinding, maar zelfknechting.

Deze column verscheen in de Volkskrant