Feminisme als geneesmiddel in het (post-)coronatijdperk

Nooit eerder werden we zo vaak persoonlijk toegesproken door hoge bewindslieden. Nederland is aan de buis gekluisterd tijdens de persconferenties van hen die de verantwoordelijkheid dragen om de coronacrisis te lijf te gaan: premier Rutte, minister Grapperhaus, minister de Jonge, en RIVM-man van Dissel. Het beeld dat alle huiskamers binnendringt, is dat witte mannen aan het hoofd staan van de crisisoperatie. De recente versoepelingen komen uit dezelfde koker.

Voor vertrouwen tussen bewindslieden en burgers is symbolische representatie van cruciaal belang. Denkt premier Rutte aan de situatie van alleenstaande moeders als hij burgers gebiedt alleen boodschappen te doen? Houdt minister de Jonge rekening met de duizenden flexwerkers, die vaker een migratieachtergrond hebben en hun ziektedagen niet doorbetaald krijgen, terwijl hij burgers dicteert ook bij lichte klachten thuis te blijven? Anticiperen de heren op de “gruwelijke, wereldwijde golf van huiselijk geweld” waarvoor VN-secretaris-generaal​ António Guterres ​ weken geleden al waarschuwde?

Een politieke partij als BIJ1 strijdt de laatste jaren hard voor meer diversiteit in de politiek. De coronapersconferenties laten zien hoe moeizaam dit gaat. Maar achter gebrekkige politieke representatie schuilt een dieper probleem: het patriarchaat en verwante systemen van onderdrukking. Een pandemie vergroot alle bestaande ongelijkheden. Nu de contouren van een post-coronatijdperk steeds zichtbaarder worden, behoort ook een ander antwoord op de crisis tot de mogelijkheden. Niet terug naar de “normale situatie”, maar laat de crisis een brug zijn naar een ander samenleven.

Verdieping van ongelijkheid Volgens Volkskrant-columnist​ ​Bert Wagendorp​ discrimineert het coronavirus niet, het “staat neutraal tegenover ras, bankrekening, seksuele geaardheid en gender.” Iedereen zou op gelijke wijze kwetsbaar zijn, zelfs de Britse premier Boris Johnson is tenslotte bijna geveld door Covid-19. Voor Wagendorp zijn de ongelijke verhoudingen en discriminatie op basis van gender, ras en klasse – vormen van ongelijkheid die diep geworteld zijn in Nederlandse instituties – eindelijk eens géén punt, zo schreef hij tijdens de piek van de coronacrisis. De realiteit had hem al ingehaald.

Op 19 maart stierf​ ​in de Verenigde Staten zorgmedewerker en alleenstaande moeder​ ​ Diedre Wilkes ​ ​aan het coronavirus. Ze lag al twaalf uur dood in haar huis voordat ze werd aangetroffen in het bijzijn van haar zoontje. Dit is geen uitzonderlijke tragedie. Zorgmedewerkers, werkzaam in de frontlinie van deze crisis en in extreme mate blootgesteld aan het virus, zijn overwegend vrouw. Zij staan vaak direct ‘aan het bed’ en ondervinden nog dagelijks de gevolgen, ook voor hun geliefden. Terwijl ​ een kwart​ van de positief geteste personen​ in Nederland zorgpersoneel betreft, duurde het weken voordat de tests en het beschermingsmateriaal verpleeghuizen bereikten. Nog steeds werken verpleegkundigen in de ouderenzorg met grote tekorten aan beschermingsmateriaal. “Levensgevaarlijk,” schrijft​ een Volkskrant-columnist ​. “Toch deden ze het, omdat ze het niet over hun hart kunnen verkrijgen de mensen die zij onder hun hoede hebben in de steek te laten.”

De samenleving op haar schouders Van hogerhand wordt ingespeeld op de loyaliteit van zorgpersoneel. Werk weigeren vanwege een onveilige werksituatie kan, maar wie zorgt er voor de patiënten? Een vals dilemma waarvan dit kabinet al langer de vruchten plukt. Bijvoorbeeld tijdens de economische crisis, toen het kabinet besloot fors te bezuinigen op ‘handen aan het bed’. Staken in de zorg is voor veel zorgwerkers ondenkbaar. Met onvoldoende personeel en extreme werkdruk traden zorgmedewerkers de coronacrisis tegemoet. Nu de zorg plots toch een vitaal beroep bleek, kregen ze massaal applaus. Èn werden ze gevraagd nog een tandje harder te werken.

Als Atlas droegen vrouwen de afgelopen maanden onze samenleving op hun schouders. De sociale verwachting om voor anderen te zorgen viert hoogtij. Dit geldt zowel voor vrouwen die zich als zodanig identificeren, als zij die deze gendersticker van de samenleving ongewild meekrijgen. Ondanks jaren van strijd en emancipatie belanden huishoudelijke en zorgtaken nog te vaak op dezelfde schouders. Wie er in coronatijd boodschappen doet voor ouderen die niet naar de supermarkt durven, mag geen verrassing zijn. ​In 2018 concludeerde ​de International Labour Organization ​ (ILO) dat vrouwen wereldwijd al driekwart van de informele en onbetaalde mantelzorg voor hun rekening nemen, gemiddeld vierenhalf uur per dag​. Terwijl deze groep vrouwen het hoofd boven water probeert te houden, gaf de crisis hen èn extra risico’s op besmetting èn extra werk.

Giftige combinatie Ook buiten de Nederlandse grenzen wordt zichtbaar hoe de pandemie ongelijkheden verder verscherpt. Het zijn angstaanjagende beelden uit Guayaquil, maar ook uit New York, waar overledenen door het coronavirus op straat worden achtergelaten omdat de mortuaria overlopen. In de VS wordt de Afro-Amerikaanse gemeenschap bovengemiddeld hard geraakt. De ​NRC ​ refereerde aan de conclusies van de federale gezondheidsdienst CDC: “een op de drie opgenomen Covid-19-patiënten is zwart, terwijl ze maar 13 procent van de totale bevolking uitmaken.” Een giftige combinatie van armoede en racisme zorgt ervoor dat juist deze groepen bij ziekte alleen komen te staan.

Deze wantoestanden zijn geen ‘ver-van-mijn-bed-show’. Recent ​ onderzoek van het CBS ​ toont aan dat de oversterfte in Nederland met 49% het hoogste is onder mensen met een migratieachtergrond. Thuis blijven is niet altijd een optie. Wereldwijd stonden mensen de afgelopen maanden voor de onmogelijke keuze tussen zelf-isolatie of honger, terwijl minister Hoekstra en premier Rutte op Europees niveau liet zien dat solidariteit niet aan Nederland is besteed.

Schaduwepidemie In de tussentijd voltrekt zich een ​‘groeiende schaduwepidemie’​. Zo noemt ​Phumzile Mlambo-Ngcuka, directeur van het VN-vrouwenfonds, de wereldwijde toename aan huiselijk geweld​. Volgens​ de ​ Mexicaanse president López Obrador ​ is er in Mexico geen sprake van groeiend geweld tegen vrouwen sinds de quarantainemaatregelen, maar is er juist “veel familiebroederschap.” Zesduizend organisaties, activisten en academici stuurden vervolgens​ ​ een brief met de titel: “Geweld tegen vrouwen en meisjes is dodelijker dan Covid-19 .” Tien ​feminicidios ​- intentionele moord op vrouwen – per dag, telt Mexico. Sinds het coronavirus steeg het aantal Mexicaanse vrouwen die het alarmnummer belden, naar 155 per uur.

Thuis is niet voor iedereen een veilig oord. Volgens ​ Julia Smith​ , onderzoeker aan de ​Simon Fraser Universiteit in Vancouver​, ​hadden overheden “afgaande op eerdere epidemieën ook van te voren kunnen weten dat lockdowns voor vrouwen gevaarlijk kunnen zijn.” ​Ondanks noodkreten wordt er weinig actie ondernomen om meer opvangvoorzieningen voor vrouwen te creëren. Het is alsof de ​ all male ​beleidsmakers en bewindslieden oogkleppen dragen. Zoals de Nijmeegse burgemeester​ in maart het veiligheidsbeleid in tijden van corona beschreef: “de verantwoordelijkheid van de overheid gaat tot de voordeur, niet daarachter.”

De regeling die nu van kracht is voor abortusklinieken onderstreept deze tendens. Cliënten met ‘bovenste luchtwegklachten’ worden niet langer geholpen in abortusklinieken. Een praktijk die gevaarlijke situaties in de hand werkt: zwijgen over coronaklachten is een klein offer als jouw toekomst op het spel staat. Een simpele oplossing om COVID-19 positief geteste vrouwen de mogelijkheid te geven bij een abortus wens een zwangerschap af te breken, door middel van een abortuspil in de brievenbus, werd door de rechter afgewezen. Inmiddels tekenden ruim 15.000 mensen de petitie​ ​“ ook nu baas in eigen buik ”​ om de Tweede Kamer te verzoeken om tot een noodoplossing te komen.

Kortste eind De pandemie dreigt vrouwen terug te werpen naar de jaren ‘50, schrijft ​ ​journalist Helen Lewis​: “Over de hele wereld wordt de onafhankelijkheid van vrouwen een stil slachtoffer van de pandemie.” De economische impact van de coronacrisis is nog onzeker, maar de voorspellingen zijn niet rooskleurig. De eerder genoemde onderzoeker Julia Smith onderzocht het effect van epidemieën op gendergelijkheid. Wat blijkt, vrouwen delven vaak het financiële onderspit. Nadat het ebolavirus West Afrika zwaar raakte, duurde het langer voordat het inkomen van vrouwen terugkeerde naar het oude niveau, terwijl het inkomen van mannen na enkele maanden weer was hersteld. Daarnaast schetste WO=MEN-medewerker Anne-Floor Dekker in​ ​de NRC ​ al een algemener beeld: “Wat we meestal merken is dat in tijden van crisis vrouwenrechten als eerste van de politieke agenda af vallen.”

In de nasleep van de coronacrisis zullen niet alleen vrouwen aan het kortste eind trekken. De precaire situatie van uitzendkrachten en flexwerkers was tenslotte al alarmerend voordat een economische recessie naderde. En wat gebeurt er met de arbeidsmigranten werkzaam in Nederlandse huishoudens waar ze zorg en schoonmaak taken vervullen, de ​ migrant domestic workers ? Nu hun werkgevers hun toegang tot het huis ontzeggen, worden zij niet doorbetaald. Velen van hen hebben een ongedocumenteerde status en daarom geen recht op sociale uitkeringen. De laatste maanden is het steunpakket van de overheid voor veel mensen cruciaal gebleken om brood op de plank te krijgen. In plaats van groepen te compenseren die eerder buiten de boot vielen, lijkt het ​ nieuwe steunpakket ​ een uitgeklede versie te zijn. Velen komen er alleen voor te staan.

Voorwaarts​ ​met zorg Een feministische weg voorwaarts is hard nodig. De huidige crisis biedt mogelijkheden om de samenleving na corona anders in te richten. De crisis laat nu al zien dat we andere waarden centraal stellen. De waardes van individualisme, economisch succes en productiviteit maken plaats voor betrokkenheid, solidariteit en samenwerking. Nu we fysiek afstand moeten houden van elkaar, realiseren we dat we meer verbonden zijn dan ooit. Maar een gelijkwaardige samenleving moet intentioneel zijn, dat is deze crisis niet.

Zorg – in de beroepsmatige vorm die in het nieuws belicht wordt – maar ook als een herwaardering voor reproductieve zorg, zelfzorg, en zorg voor de gemeenschap en natuur biedt een richting. Zorg is een praktijk en een zienswijze waar feministen al decennia lang voor pleiten. De strijd voor erkenning en waardering van dit vaak onzichtbare werk kent een lange geschiedenis. Opbeurende stoepkrijtberichten aan zorgpersoneel, gratis maaltijden aan ouderen, hotelkamers voor dak en thuislozen. In tijden van crisis doen we waar we goed in zijn: voor elkaar zorgen. Maar ook van de overheid eisen we om zorg, in al haar dimensies, als uitgangspunt te omarmen.

Verder komen utopische scenario’s opeens dichterbij de realiteit. Onlangs publiceerden 170 wetenschappers werkzaam in Nederland​ ​ een manifest ​ ​om de maatschappij radicaal duurzamer te maken: “Mensen kunnen een universeel basisinkomen krijgen, arme landen kunnen kwijtschelding van schulden krijgen. Zulke radicale omvormingen zijn denkbaar nu de crisis economische zekerheden ontregelt.” Oftewel, de coronacrisis creëert momentum om het jarenlange werk van grassroots-bewegingen die Nederland beter willen maken in een stroomversnelling te brengen. Denk aan de activisten van Code Rood die klimaatrechtvaardigheid nastreven en de anti-racisme- en dekolonisatie​bewegingen zoals Kick out Zwarte Piet die al jarenlang aan de weg timmeren.

Of de strijd voor een universeel basisinkomen, en het vakbondswerk voor een hoger minimumloon en meer zekerheid voor zzp’ers en flexwerkers. Toch moeten we niet vergeten dat de meerderheid in Nederland voor de pandemie het meeste heil zag in (extreem) rechtse ideeën. Forum voor Democratie stond hoog in alle peilingen, ondanks de vrouwonterende en racistische uitspraken van Baudet. De angsten en zorgen die deze pandemie teweeg brengen, kan de rechtervleugel sterker laten groeien. Laten we daarom zorg in al haar gedaantes naar de voorgrond brengen. De corona risis laat tenslotte zien dat het Nederland goed af gaat. Deze pandemie zal dan niet alleen de geschiedenis ingaan vanwege de vele slachtoffers, maar ook om de heruitvinding van zorg als werkwoord.