Genève-akkoord over Oekraïne geen reden voor optimisme

Om de huidige crisis in Oekraïne te kunnen begrijpen is het noodzakelijk om met name de analyses te kennen van gerespecteerde kritische Russische waarnemers. Twee van hen, met de nodige ervaring in zowel het Rusland van president Poetin als in het Sovjet-systeem, zijn Sergey Illarionov en Dmitri Trenin.

Illarionow was vijf jaar lang Poetins belangrijkste economisch adviseur en persoonlijk vertegenwoordiger in de G8. In 2005 nam hij ontslag met het argument dat Rusland niet langer een vrij land was, maar werd geregeerd door een autoritaire politieke elite. Momenteel is hij senior onderzoeker bij het Cato Institute in Washington. Trenin heeft als militair zowel in het Sovjet- als het Russische leger gediend, onder meer tijdens de VS-Sovjet nucleaire besprekingen in Genève en als docent aan de Academie van de Russische Generale Staf. Sinds jaren is hij directeur van het Moskou-bureau van de ‘Carnegy Endowment for international Peace’.

In zijn artikel “Oekraïne – verloren na de Olympische Spelen” voorspelde Illarionov op 31 januari van dit jaar griezelig nauwkeurig hoe President Putin Oekraïne zou aanpakken: zware druk op uiteenlopende gebieden; een informatie-oorlog waarbij de demonstranten in Kiev worden afgeschilderd als criminelen; versterking van de, toen al bestaande, Russische aanwezigheid in Oost-Oekraïne (Lugansk!) en op de Krim om de etnisch-Russische Oekraïners ‘te beschermen’. Illarionov noemde de bezetting van de Krim als serieuze mogelijkheid. Trenin schildert in een artikel van 19 maart als realistisch scenario de inlijving door Rusland van het Moldaavse Transnistrië tezamen met delen van Oekraïne waar etnische Russen in de meerderheid zijn.

Zowel Illianarov en Trenin zijn uiterst kritisch over het akkoord dat de VS, Rusland en Oekraïne op 17 april in Genève bereikten. Volgens Illianarov is het “slechter dan München 1938” en krijgt Poetin alles wat hij wilde: er wordt niets gezegd over het terugtrekken van Russische troepen van Oekraïens grondgebied, waardoor hun aanwezigheid defacto wordt gelegitimeerd; niets over de agressie – “de oorlog” – die Rusland feitelijk tegen Oekraïne aan het voeren is; niets over het bewaren van Oekraïnes territoriale integriteit; de tekst over de deelname van de Oekraïense regio’s in de constitutionele discussie van het land geeft de separatisten een wettelijke basis om het unitaire karakter van de Oekraïnse staat te blokkeren; het akkoord gaat er van uit dat, zoals Rusland wil, Oekraïne een federale staat wordt, al ontbeert dit idee aanzienlijke steun in welke regio dan ook.

Illianarov meent daarom dat het akkoord slechts kan leiden tot het zogenoemde “Novorossiya” (“Nieuwrusland”) waarover Poetin zo nadrukkelijk sprak op de dag van het akkoord. Dat wil zeggen de inlijving bij Rusland van Transnistrië en een strook Oekraïens grondgebied langs de Zwarte Zee tot en met Oost-Oekraïne.

Ook Trenin is bijzonder ongerust. Het akkoord toont aan dat Oekraïne een “failing state” is, een speelbal van de diplomatie der grootmachten. Voor hem is duidelijk dat de wereld van “keiharde geopolitiek, schaamteloos politiek gemarchandeer en openlijke economische druk” voor Europa geheel nieuw is en dat het er niet adequaat mee om kan gaan. Waar zijn de tekenen van echt Europees leiderschap vraagt hij zich af hoe, en hoe lang kan Europa haar buitenlandse politiek kan uitbesteden aan de VS?

Wat Poetin concreet voor ogen staat kunnen ook Illarionov en Trenin niet bewijzen. Wel is inmiddels zichtbaar hoe Rusland tot nog toe heeft gehandeld en welke acties het op dit moment onderneemt. Dat alles is ook voor Europa al reden voor grote zorg. Westerse journalisten hebben zelf kunnen constateren dat er op de Krim en in Oost-Oekraïne geen bedreiging bestond voor etnisch Russische Oekraïners van de kant van de nieuwe regering in Kiev of andere Oekraïners. Een VN Mensenrechten rapport heeft dit op 15 april gedetailleerd bevestigd.

Desondanks zijn Russische troepen, in strijd met alle wezenlijke beginselen van het volkenrecht en internationale verdragen, de Krim binnengevallen, hebben daar een staatsgreep gefaciliteerd en een ‘referendum’ mogelijk gemaakt dat alle Europees overeengekomen regels schendt. Ook in Oost-Oekraïne bestaan er geen bedreigingen voor etnische Russen. De situatie was rustig totdat het Russisch gestook begon.

Illianorov is niet de enige Rus die stelt dat er al langer Russische militairen actief zijn in Oekraïne en een belangrijke rol spelen bij demonstraties en bezettingen. Inmiddels komt er ook steeds meer, verifieerbare, informatie naar boven: namen en functies van gearresteerde Russische militairen en agenten, opnames van gesprekken tussen Russische officieren en hun opdrachtgevers in Rusland, evenals gedetailleerde informatie over Russische financiering van separatisten en (pogingen tot) omkoping van Oekraïense militairen en overheidsfunctionarissen.

Een essentiële voorwaarde voor een oplossing van de crisis in Oekraïne is dat ook Rusland positief meewerkt een de uitvoering van het Genève akkoord. Dat impliceert het terugtrekken van zijn mensen uit Oekraïne en de separatisten ertoe bewegen hun bezettingen en blokkades op te heffen. Vooralsnog zijn de signalen niet bemoedigend. Integendeel, de schietpartij op 20 april bij Slavjansk, die alles weg heeft van een provocatie, lijkt aan te geven dat Rusland volhardt op de ingeslagen weg. Het Westen, inclusief Europa, heeft daarom geen andere keus dan het nemen van vergaande maatregelen die het Putin-regime eindelijk op andere gedachten brengt.