Groepsdieren

Er is iets bijzonders gebeurd afgelopen week: onder invloed van de reacties op uitspraken van Geert Wilders, is de PVV deels leeggelopen. De gebeurtenissen illustreren dat wij groepsdieren zijn die elkaar sterk beïnvloeden. We kunnen dus met z’n allen de norm zetten en de wereld maken waarin we leven.

“Het meest cardinale programmapunt van de PVV was altijd al om een deel van de bevolking uit te sluiten. Dat is helemaal niet nieuw”. Aldus Maarten van Rossum vrijdagavond bij Pauw & Witteman. Hij heeft gelijk. In alle eerlijkheid, we kunnen niet opeens verbaasd zijn over de ‘minder Marokkanen’-uitspraken van Wilders. We wisten altijd al wat hij bedoelde. Toch hebben die uitspraken opeens veel commotie veroorzaakt – zoveel dat ook veel PVV-politici hun leider de rug hebben toegekeerd. Hoe kan dat?

Het begon met de reactie van RTL-Nieuws. Hoofdredacteur Pieter Klein nam in duidelijke taal afstand van de uitspraken van Wilders, omdat “de menselijke waardigheid in het geding” was. Wilders heeft lang kunnen floreren op de hijgerigheid van de media-berichtgeving over zijn uitspraken (“Wat vindt u daar nu van? Wat heeft dat voor gevolgen? Moet er nu niet een reactie komen?”). Na de proactieve – in plaats van de gebruikelijke reactieve – opstelling van de RTL-redactie kozen ook andere media (waaronder De Telegraaf en PowNews) een kritische positie; en uiteindelijk zag zelfs Mark Rutte zich gedwongen de kier in de deuropening naar Wilders nog wat verder te verkleinen.

Hij deed dat in uitermate omslachtige taal, zeker voor zijn doen (“dan zal aan de orde zijn of deze uitspraken nog steeds voor rekening van de PVV geacht kunnen worden te zijn”), maar het was toch een opvallend verschil met zijn eerdere uitspraken (“Laten we de PVV niet te belangrijk maken”, “Ik lever geen commentaar op andere politieke partijen”, “Niet reageren op ieder stuk rood vlees”).

Niets doen, zo is bekend uit onderzoek naar het omstander-effect , kan heel veelzeggend zijn. Je denkt “ik zeg niks”, maar het wordt door anderen geïnterpreteerd als een teken dat er geen probleem is, dat alles goed is zoals het is. Wie zwijgt stemt toe. Niet reageren is gedogen.

Wat gevonden is in onderzoek naar conformiteit , gebeurde ook nu: als er maar één persoon of partij is die zich uitspreekt of in actie komt – in dit geval de RTL-redactie – dan volgen anderen. Die anderen hadden de hele tijd al een soort sluimerende twijfels en zeggen dan: “Ik had er al langer mijn bedenkingen bij”. Ja, alleen deden ze niets en hielpen ze daarmee de situatie in stand houden. Ook deze keer weer had iedereen “in het verzet gezeten”. 

Eén partij die zich als eerste uitspreekt heeft dus een besmettelijke werking op anderen die al die tijd wegkeken en niets van zich lieten horen. Dan volgt er nog een, en nog een. Dit illustreert hoezeer wij nog altijd groepsdieren zijn. We zien onszelf als o zo individualistisch, maar in feite wordt ons gedrag enorm bepaald door wat anderen doen. Rutte paste zijn standpunt aan toen hij zag wat er in de (sociale) media gebeurde: het werd duidelijk dat zijn gedoogpositie uit de toon zou gaan vallen. Geleidelijk werd de verontwaardiging steeds groter. PVV-politici gingen hun knopen tellen: zoals Hero Brinkman opmerkte bij P&W, hebben carrière-inschattingen ongetwijfeld meegespeeld. Dat klinkt puur opportunistisch, maar het is ook normaal groepsgedrag: je beweegt mee met de normen in een samenleving. Niemand wil een buitenbeentje zijn. Zo kon het één het ander in gang zetten. 

Dat Wilders zelf een buitenbeentje werd, heeft ongetwijfeld ook te maken met het feit dat hij, mede door alle bewaking om hem heen, sociaal geïsoleerd is geraakt en geen ‘normale’ mensen meer spreekt. We hebben het gewone dagelijkse contact met anderen nodig om te weten waar de grenzen liggen, wanneer die geleidelijk verschuiven en hoe ver je dan kunt gaan. Als echte groepsdieren corrigeren we elkaar. Dat werkt, want iedereen heeft een diep ingebakken neiging om erbij te horen. 

Dat is ook nodig voor een groep of samenleving om goed te functioneren. Maar het betekent dat we er met z’n allen ook verschrikkelijk naast kunnen zitten. Net als bij het omstander-effect, waar allen passief toekijken terwijl hulp geboden is, en allen denken “als niemand wat doet, zal het wel niet erg zijn”, kunnen we ook op grotere schaal het verkeerde gedrag bij elkaar in stand houden en bevestigen. Denk aan jongeren die met bontkragen lopen van levend gevilde wasberen of konijnen – want iedereen doet het, dus het is blijkbaar oké –, aan hippe kleding waar Bangladese kindertjes voor zijn geëxploiteerd, of aan de plofkip en de kiloknaller waar we allemaal wel knagende vraagtekens bij hebben, maar die gezien het verkoopbeleid van Albert Heijn en Jumbo kennelijk nog steeds lekker lopen. Het zijn allemaal voorbeelden van situaties waar we meebewegen, niet dwars liggen, onze mond houden – en daardoor misstanden helpen handhaven. 

Ik twijfel er niet aan dat er een tijd komt waarin de norm is veranderd en velen weer zeggen dat zij “er eigenlijk altijd al tegen waren”: tegen het kinder- en dierenverdriet dat in al onze winkels ligt. Alleen: je zit niet in het verzet zolang je je mond houdt. Dat geldt ook voor de media, die natuurlijk onpartijdig willen zijn, maar onvermijdelijk ook keuzes maken in de dingen die ze níet laten zien, omdat het publiek die dingen nu eenmaal liever niet wil weten. 

Het goede nieuws is: je hoeft niet te wachten tot een ánder opstaat. De gebeurtenissen van de afgelopen week laten prachtig zien dat niet alleen onnadenkend gedooggedrag besmettelijk is, maar weldenkend opstaan voor waar je in gelooft óók. Moge het voorbeeld van de RTL-redactie alle navolging krijgen!

Het laatste boek van Roos Vonk is Je Bent Wat Je Doet