Het volk bestaat niet

Het politieke debat wordt steeds grimmiger, niet in de laatste plaats hier op Joop. Van een redelijke gedachtewisseling is steeds minder sprake. Dat komt omdat het er niet meer om gaat de andere partij te overtuigen, maar om die te overschreeuwen, op zijn best te overreden met gevoelsargumenten. Deze mechanismen zijn al in de twintigste eeuw ontleed door communicatiewetenschappers die zich met propaganda bezig hielden, zoals bijvoorbeeld Kurt Baschwitz, hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam.

De conclusies van Baschwitz en de zijnen krijgen door de ontwikkelingen in de politiek nieuwe actualiteit. Ze zijn van belang om het wezen en de aard te begrijpen van de politieke strijd die nu plaats vindt.

Al meer dan een eeuw geleden ontdekten leiders van politieke massabewegingen dat je mensen kon organiseren door ze wijs te maken dat ze bedreigd werden door een niets ontziende vijand. Dan immers moeten wij de handen ineen slaan. Zo’n vijand moet tegelijkertijd concreet zijn en heel abstract. Iedereen dient er in het dagelijks leven voorbeelden van te kunnen aanwijzen, maar het mag geen georganiseerde groep zijn met leiders en een bestuur, want die kunnen door woord en daad laten duidelijk maken dat ze helemaal geen vijanden zijn. Nee, wat je nodig hebt is een vage ongeorganiseerde categorie die niets terug kan zeggen, die je daardoor van alles en nog wat kunt beschuldigen en waar je bovendien als het moet al je tegenstanders bij kunt indelen. Een eeuw geleden waren het kapitalisme en de kapitalisten heel populair, omdat iedereen wel eens langs de villa van een fabrieksdirecteur kwam. Datzelfde gold voor de joden en/of het wereldjodendom.

Dit alles is volledig terug. Pim Fortuyn was er destijds een meester in. Zijn grootste vondst is “de linkse kerk”. Dat is zo’n categorie die je van alles kunt beschuldigen en bij wie je alles kunt indelen. Datzelfde geldt voor “de islam”. Wie daarover een PVV-er aan het woord hoort, stelt vast, dat meestal niet helemaal duidelijk is wat er precies mee bedoeld wordt, de godsdienst, de aanhangers van die godsdienst, of een mondiale beweging die onze manier wil vernietigen. Meestal loopt het een beetje door elkaar. Iedereen kent wel moslims. Je ziet ze het koffiehuis in en uit gaan. De zonen van deze stamgasten staan met scooters op de hoek. Op de televisie zegt de nieuwslezer dat Al Jazeerah weer een bandje met de stem van Osama bin Laden heeft ontvangen. Maar “De Islam” als organisatie bestaat niet. Dat is dus een perfecte vijand.

Op dezelfde manier kan de leiding van een politieke beweging zich omgeven met vrienden en/of slachtoffers voor wie men in de bres springt. Neem bijvoorbeeld de belastingbetaler of de belastingbetalers. Die is het kind van de rekening. Of die profiteert als straks ABN/AMRO met veel succes een beursgang maakt. Iedereen betaalt belasting, maar de belastingbetaler is een abstractie waarmee je elk geluk of ongeluk straffeloos kunt verbinden. Wiegel had het destijds over “de mensen in het land” die zijn verontwaardiging deelden. In de huidige discussies komen “de mensen in het land” niet meer voor. Zij zijn vervangen door “het volk” of “de kiezers”. “De kiezers” laten zich niet meer bedotten. “Het volk” is door de “linkse kerk” in de steek gelaten en de laatste tijd steeds vaker door “de elite”. Onze helden nemen het op voor het volk, dat er genoeg van heeft en het allemaal spuugzat is. Daarom is de tijd van de elite voorbij en die van het volk gekomen.

Nauw verwant aan deze propagandatechniek is wat de oudere CDA-ers overkwam, toen zij zich verzetten tegen verdere onderhandelingen met het CDA. Zij werden aangeduid als mastodonten en oude olifanten. Het is veel gemakkelijker om een of andere ongunstige kwalificatie aan een tegenstander te hangen dan om hem inhoudelijke met argumenten te bestrijden. Het mooie van zo’n kwalificatie is dat hij altijd blijft kleven. Wie nu Van Agt of Veerman op de televisie ziet, denkt meteen “oude olifant”. En Cohen zal tot zijn laatste snik doorgaan voor een theedrinker (van wie het volk dan schoon genoeg heeft). Balkenende blijft Harry Potter. Maxime Verhagen begint te lijden onder de uit Engeland overgenomen karakterisering: “de prins der duisternis”. Pechtold zal altijd last blijven houden van het “jongetje” dat Jan Blokker zaliger nagedachtenis aan zijn naam hing.

Als je er op let, kom je deze propagandatechnieken overal tegen. Identificeer ze. Ontmasker ze. Denk dan: “Het volk bestaat niet”.

Of: “De wereld wil bedrogen worden”. Dat mag ook.