Het wegkijken na Breivik

Premier Rutte heeft de afgelopen weken laten merken weinig interesse te hebben in een debat over de link tussen het gedachtengoed van Anders Breivik en dat van de stroming waartoe ook Geert Wilders wordt gerekend. De reactie van de premier past in een lange (Nederlandse) traditie van ‘wegkijken’.

Of het nu om het Nederlandse slavernij- of koloniale verleden gaat, het gebrekkige verzet tegen de holocaust, de politionele acties, de massamoord door Nederlandse militairen in Rawagede, de Nederlandse betrokkenheid bij de levering van gifgas aan Irak, het optreden van het Nederlandse leger in Srebrenica of burgerslachtoffers ten gevolge van het optreden van het Nederlands leger in Afghanistan,…. we hebben het er liever niet over. En degenen die er wel over willen spreken, krijgen al snel de beschuldiging last te hebben van de ‘weg-met-ons mentaliteit’. We kijken als Nederlanders liever naar anderen dan in een spiegel.

Individuen die ons (collectieve) zelfbeeld verstoren, plaatsen we bij voorkeur buiten de maatschappelijke orde. Bijvoorbeeld door ze als ‘gek’ of ‘ idioot’ te bestempelen, dan hoeven we ook geen serieus gesprek meer over ze te hebben. Dat is gemakkelijk, maar of het ook iets oplost?

Het wegkijken is niet iets typisch Nederlands, het is een algemeen menselijke eigenschap. De meeste mensen zullen liever dingen zien die hun zelfbeeld en (voor)oordelen versterken dan dat ze worden geconfronteerd met feiten die dat verstoren. Wegkijken heeft ook weinig te maken met een politieke opvatting of een religieuze voorkeur. Links, rechts, gelovig of ongelovig, overal vind je wegkijkers. Hoe stelliger men overtuigd is van het eigen politieke of religieuze gelijk, hoe groter waarschijnlijk de neiging om weg te kijken wanneer dit gelijk aan het wankelen wordt gebracht door onwelgevallige feiten.

Integratie Als het gaat om het integratiedebat, kun je stellen dat een groot deel van de bestuurlijke elite lange tijd de negatieve keerzijden van de komst van een multiculturele samenleving heeft ontkend of gebagetalliseerd. Zowel integratieproblemen als het (multicultureel) onbehagen werden te lang niet gezien. Achteraf kun je stellen dat de in potentie grote aanhang van de kolderiek bedoelde Tegenpartij van Van Kooten en De Bie een eerste teken aan de wand had kunnen zijn. De negatieve keerzijden van de multiculturele samenleving kwamen daarna op de politieke agenda dankzij vervolgens vooral de SP, Frits Bolkestein, Paul Scheffers en Pim Fortuyn. ‘Links’ en ‘de islam’ kregen in het debat dat volgde de schuld van ‘het mislukken van de multiculturele samenleving’, waarbij voor het gemak meestal werd vergeten dat het Nederlandse immigratie- en integratiebeleid vooral tot stand is gekomen onder rechtse regeringen. 

Terreur Islamitisch geinspireerde terreuraanslagen, waaronder die op 11 september 2001 en de moord op Theo van Gogh, hebben ertoe geleid dat de islam meer dan daarvoor ter discussie kwam te staan. Moslims werd gevraagd stelling te nemen, de voedingsbodem voor islamitische radicalisering werd onderzocht en er werd beleid ontwikkeld om islamitische radicalisering tegen te gaan. Sommige moslims reageerden hierop door weg te kijken of zich te beperken tot de bewering dat de islam vrede is, anderen gingen wel in eigen kring of met de buitenwereld de discussie aan en organiseerden activiteiten om radicalisering tegen te gaan. 

Na de moord op Fortuyn werd er met een beschuldigende vinger naar ‘links’ gewezen. Niet zozeer omdat Fortuyns moordenaar, van der Graaf, afkomstig was uit de kringen van (linkse) dierenactivisten, maar eerder omdat ‘links’ volgens ‘rechts’ een klimaat had gecreeerd, waarin Fortuyn werd ‘gedemoniseerd’. Dat was vooral gebeurd  door vergelijkingen te trekken met Hitler-Duitsland, het fascisme en de holocaust. Hierdoor kon Fortuyn volgens de demoniseringstheorie als een levensgroot gevaar worden beschouwd en werd de drempel om hem te vermoorden verlaagd.

De moord op Fortuyn leidde niet tot beleid om demonisering tegen te gaan en in linkse kringen werd op de beschuldiging van het demoniseren van Fortuyn in eerste instantie vooral gereageerd door ‘weg te kijken’. Toch is het debat over de toelaatbaarheid van het trekken van vergelijkingen van politici als Wilders en zijn PVV met bijvoorbeeld Hitler, de holocaust en fascisme nog lang niet uitgewoed.

Ook al mogen dergelijke vergelijkingen in het kader van de vrijheid van meningsuiting worden getrokken, de vraag is of je die vergelijking ook moet willen trekken. Woorden zijn niet dodelijk, maar kunnen wel een inspiratiebron zijn voor ongewenste acties.

Breivik en Wilders PVV En dan nu Wilders en zijn PVV, de gedoogpartner van de huidige premier. Is Wilders verantwoordelijk voor de aanslagen van Breivik? Nee, dat is hij evenmin als dat Nederlandse moslims verantwoordelijk waren voor 11 september of dat linkse partijen de moord op Fortuyn op hun geweten hadden. 

Maar dat is nog geen reden om ‘weg te kijken’.

Het was logisch dat Nederlandse moslims werden gevraagd stelling te nemen na 11 september. Hen werd niet alleen gevraagd de aanslagen te veroordelen, maar ook werden en worden ze nog steeds uitgedaagd deel te nemen aan  discussies over de vraag in hoeverre de islam een inspiratiebron kan zijn voor (terroristisch) geweld. Nederlandse moslims wordt gevraagd in hoeverre hun islam overeenkomt met die van de terroristen.

Het is even logisch dat PVV-aanhangers, met Wilders en zijn ideoloog Martin Bosma voorop, nu worden uitgedaagd antwoord te geven op vergelijkbare vragen. Niet alleen door de aanslag van Breivik te veroordelen, maar ook door inhoudelijk te reageren op het gedachtegoed van de Noor dat hij in een manifest van 1500 pagina’s heeft omschreven. Hierin stelt hij onder andere dat hij de islam, de multiculturele samenleving en links als grote gevaren ziet en hij schetst zijn (gewelddadige) oplossingen. 

Zoals filosoof Jan Dirk Snel terecht stelt komt Breiviks rechtvaardiging van geweld voort uit een bepaald beeld van de werkelijkheid, een beeld dat diverse overeenkomsten vertoont met dat van de PVV. Breivik citeert Wilders volgens Snel onder andere wanneer de PVV-leider beweert dat Marokkanen Nederland zouden koloniseren en dat ze niet kwamen om te integreren, maar om Nederlanders te onderwerpen.

De Arabist Jan Jaap de Ruiter die een boek schrijft over de ideologie van de PVV vergelijkt in een lezenswaardig artikel de ideologie van Breivik met die van PVV’er Martin Bosma en concludeert: ” Beiden bevinden zich ideologisch gesproken in dezelfde hoek. Breivik heeft evenwel gewelddadige consequenties aan zijn overwegingen verbonden. Daarin onderscheidt hij zich van Bosma. Toch mag het opstel van Breivik een waarschuwing voor Bosma en de PVV zijn. Het gedachtegoed waar de PVV voor staat, blijkt in staat te zijn mensen tot geweld te brengen. Daar kun je moord en brand over schreeuwen, maar even zo goed is er niets nieuws onder de zon. De religies en andere ideologieën ter wereld gingen de PVV hierin al voor en daarom is het meer dan te betreuren dat de PVV in die zin salonfähig geworden is. Het is nu tijd de ideologie te toetsen en te zuiveren, maar als echte partijideoloog zal Bosma dat niet doen. Het ligt immers aan de anderen en niet aan hen.”  

Reactie Wilders Voorlopig verkiezen de PVV, Wilders, maar ook premier Rutte om weg te kijken. Wilders noemde Breivik in een reactie op de aanslag een ‘zieke geest’ en een ‘eenzame verknipte idioot’. Zijn conclusie had de PVV-leider ook al snel getrokken: op geen enkele manier heeft hij bijgedragen aan een klimaat waardoor moordenaars als Anders Breivik zich geroepen kunnen voelen om geweld te gaan gebruiken. Dat liet hij aan De Telegraaf weten. In één adem beschuldigde hij Cohen (“Partij van de Arabieren”) en Dibi (GroenLinks) er wel van hem te ‘demoniseren’. Beiden hadden immers het lef gehad om hem en de PVV om een reactie te vragen. Het zou overigens interessant zijn eens van Wilders te vernemen wat hij dan eigenlijk onder demoniseren verstaat.

Digitale stoottroepen Zo fel als Wilders is wanneer hij van zijn politieke tegenstanders een weerwoord krijgt, zo stil is hij over het verbale geweld, de oorlogstaal, demonisering en de bedreigingen van sommige van zijn fans op diverse webfora en twitter. Naar aanleiding van Breivik werden onder andere de politici Dibi (GroenLinks) en de VVD’er Arend Jan Boekestijn bedreigd. De laatste zag zijn mailbox volstromen met dreigementen nadat hij kritiek uitte op de PVV (“in gebrekkiger Nederlands overigens dan als ik kritiek op islam uit”). Lees ook het NRC of het blog Frontaal Naakt.

Wegkijken Je kunt ‘wegkijken’ en Volkert van der Graaf, Mohammed Bouyeri en Anders Breivik ‘eenzame idioten’ noemen, doorgaan tot de orde van de dag en hopen dat ze geen (Nederlandse) opvolgers krijgen. Je kunt er ook voor kiezen verantwoordelijkheid te nemen en proberen nieuwe gewelddadige aanslagen te voorkomen. Niet door te zwijgen of anderen het zwijgen op te leggen, wel door debatten te voeren op basis van feiten in plaats van op basis van beelden en vooroordelen – ook wanneer deze feiten niet in je politieke straatje passen. Dit om te voorkomen dat er extremisten ontstaan die zo’n verwrongen beeld van de werkelijkheid krijgen, dat ze overgaan tot geweld.

Ik denk dat dergelijke debatten zinvol zijn, zeker wanneer iedereen meedoet. Dan bedoel ik niet alleen publicisten en politici, waaronder ook de PVV en premier Mark Rutte, maar ook de wetenschappers. Er zijn nu te veel Nederlandse onderzoekers die hun onderzoeksresultaten binnen de muren van de universiteiten houden. Dat komt het maatschappelijke en politieke debat niet ten goede.

Lees ook enkele andere artikelen over dit onderwerp, waaronder:

Een verwrongen beeld van de werkelijkheid (Jan Dirk Snel)

Na Oslo is kalmte nodig, maar aasgieren zetten de klopjacht in (Nausicaa Marbe)

Politiek correct en Frans Bauer (Hassnae Bouazza)

De wereld volgens Breivik en Bosma (Jan Jaap de Ruiter, pdf) 

Weg met de Termiet (Mohammed Benzakour)

Of Breivik gek is, valt nog te bezien  (Leen Vervaeke)

Als islamofoob zeg ik: rechts leg verantwoording af (Bart Schut)

Bang (Peter Breedveld)

Het gedachtegoed van Geert (Dirk Jan van Baar)

Dit artikel verscheen ook op het weblog van Ewoud Butter