Hoe we allemaal ongemerkt micro-arbeiders en dieven worden

In de brievenbus lag een rekening van een deurwaarder. Ik had brandstof getankt zonder ervoor te betalen. Schrikken, want ik wist van niks. Er flitste even van alles door m’n hoofd. Ben ik zo verstrooid aan het worden? Rijdt een ander met m’n kenteken rond? In mijn bankafschrijvingen zocht ik de datum op. Ja hoor, daar stond het. Ik had op de bewuste datum bij de bewuste pomp netjes betaald. Alleen het bedrag klopte niet. Een euro was er maar afgeschreven. De brandstof was niet afgerekend.

Vermoedelijk is het zo gegaan. Ik heb getankt, ben het tankstation binnengelopen, heb bij de kassa een doosje pepermuntjes gepakt, m’n   A irmileskaart overhandigd, m’n pinpas langs de betaalautomaat geswiped. Alles automatisch, ook in mijn hoofd. Gedachteloos. Alleen heeft de kassamedewerker slechts de pepermunt gerekend.

Heb ik vergeten te zeggen dat ik getankt heb? Het is zo’n station waar de medewerkers uitkijken op de tankende auto’s en meestal je pompnummer al ingetikt hebben voordat je aan de balie staat. Maar het kan ook zijn dat de pompmedewerker gewoon vergeten is de brandstof te rekenen. Wie zal het zeggen? Het is ook niet meer te achterhalen, noch terug te draaien. Met een boete tot gevolg.

Laatst overkwam het me dat een mede-klant betaalde voor het verkeerde pompnummer en zo de brandstof afrekende die ik net getankt had. Gelukkig werd dat net op tijd ontdekt. De automobilist werd teruggeroepen en toen ontstond er een kafkaeske situatie. Hoe moest dit rechtgezet worden?  

In de tijd dat er nog in contanten werd betaald, was het simpel. Dan kreeg de man gewoon het te veel in rekening gebrachte bedrag terug. Maar met het gemak van pinnen is dat niet meer zo eenvoudig. De radeloze kassier riep assistentie in, er werd overleg gevoerd en langdurig gepuzzeld. Uiteindelijk werd een oplossing gevonden die mij als bureaucratisch zwakbegaafde niet helemaal duidelijk was. Ik vertrouwde er maar op.

Dat vertrouwen ben ik wel een beetje kwijt aan het raken. Het is me wel eens eerder overkomen dat er onvoldoende werd afgerekend. Toen weet ik dat als vanzelf aan m’n verstrooidheid – het ‘eigen schuld, dikke bult’ dat ons voortdurend wordt ingepeperd –  maar inmiddels ben ik daar niet meer zo zeker van.  

Als je na het tanken niet afrekent krijg je sinds 2017 automatisch een boete van 131 euro. De eerste keer heb ik die vervuld van schuldgevoel betaald. Dit keer kreeg ik 8 dagen de tijd om alsnog te betalen plus 10 euro administratiekosten. Dat doe je dan want ja, anders wordt het misschien nog wel meer.

Toch zit het me niet lekker. Ik moet niet alleen een boete betalen terwijl ik letterlijk en figuurlijk niks gedaan heb. De rollen zijn omgedraaid. Moest de pomphouder vroeger opletten of iemand een dief is, nu moet je zelf opletten dat je niet tot een dief wordt gemaakt. Dat geldt niet alleen voor pompstations. Albert Heijn maakte maandag bekend kassaloze winkels te starten. Nu.nl schreef :

In het artikel, dat zo te zien op een persbericht van de keten was gebaseerd, stond niet wat er gebeurt als het misgaat. Als de app niet goed werkt of de klant niet goed scant? Alle aandacht gaat in de media uit naar winkeldieven maar onderzoekers ontdekten ook dat klanten bij zelfscankassa’s gemakkelijk producten vergeten af te rekenen omdat ze ondertussen door tal van zaken worden afgeleid.  

Afgeleid werd ook een vriendin van me. Kort voordat ze de AH betrad, had ze heel slecht nieuws te horen gekregen. Lichtelijk verdwaasd deed ze haar boodschappen en wilde afrekenen. Toen werd ze besprongen door de beveiliging die een zakje melkcupjes uit haar zak viste. 49 eurocent. Ze werd afgevoerd naar een speciale ruimte en verhoord. Terwijl ze al ernstig van slag was hing de beschuldiging van winkeldiefstal boven haar hoofd. Dat kost al snel 181 euro of meer, plus een winkelverbod. Uiteindelijk lukte het haar de medewerkers te overtuigen dat er sprake was van een vergissing. Het hielp dat in plaats van het pakje melk cups haar mobiele telefoon in het winkelmandje lag. Ze kreeg genade.

Nu we alles delen, klagen mensen niet snel over dit soort praktijken want voor je het weet sta je te boek als dief. En dat is in een tijd waarin we de grootste schandpaal uit de geschiedenis hebben, sociale media, geen aantrekkelijk vooruitzicht. Bovendien is het natuurlijk ook allemaal zo lekker snel en gemakkelijk. Daar wil je geen spelbreker in zijn. Veel mensen vinden het ook fijn dat ze niet meer van andere mensen afhankelijk zijn. En hoe minder je met andere mensen te maken hebt, hoe fijner het is als je nog minder met ze te maken hebt. Een vicieuze cirkel die niet uit het niets is ontstaan. Veel technologie lijkt bedacht en ontworpen te worden door mensen met gebrekkige sociale vaardigheden.

Dat is allemaal al uiterst dubieus maar het probleem ligt dieper. In het publieke debat gaat het over robots en automatisering die banen doen verdwijnen. Dat is maar de helft van het verhaal. De arbeid wordt namelijk maar deels overgenomen door robots. De rest wordt overgedragen aan de consument, burger, kortom u en mij.

Zelfscannen betekent dat je zelf voor cassière speelt. Zonder dat je er voor betaald wordt. Het is zeg maar vrijwilligerswerk geworden. Gedwongen vrijwilligerswerk. De supermarkt zal meteen roepen dat producten daardoor goedkoper worden maar dat is de vraag.  

Dat gebeurt niet alleen in de supermarkt en bij het tankstation maar op heel veel plaatsen. Met steeds zware sancties als je faalt. De NS bijvoorbeeld maakt het ook bont op de hogesnelheidslijn tussen Schiphol en Rotterdam. Die vereist extra inchecken (a 2,40 euro) bij een paal op het perron. Wie dat vergeet krijgt onverbiddelijk een forse boete. Hotels zijn de volgende die aan de beurt zijn. De receptionist wordt vervangen door een automatische vraagbaak als Alexa. Met als gevolg dat jij als gast moet zorgen dat de vraagbaak je begrijpt, in plaats van andersom.

Het gaat niet alleen om afrekenen en service. We schrijven reviews, geven ratings, maken clips, stellen samen, delen verhalen. Dat was ooit allemaal werk maar is door Facebook, YouTube etcetera veranderd in een hobby. Logisch toch? De bedrijven in kwestie verdienen ondertussen wel miljarden aan dat ‘vrijwilligerswerk’. Logisch? Omdat het nu eenmaal zo is of omdat ons wijs is gemaakt dat het systeem nu eenmaal zo werkt? Eigen schuld, dikke bult. Of is er misschien iets mis met dat systeem? Met die manier van denken?

Er wordt wel gezegd dat de arbeider is verdwenen. Dat is niet zo. We zijn als consumenten steeds meer allemaal micro-arbeider geworden, die steeds meer – kleine – taken verrichten die voorheen werk werden genoemd en iemand een loon bezorgden. Die werknemers zijn niet vervangen door robots, ze zijn vervangen door ons. Je merkt alleen niet dat het werk is omdat we er niet voor betaald worden. Hoe heette dat ook alweer?