Is Nederland het Duitsland van de jaren twintig?

Ruim dertig jaar leven we in het Westen onder een strak regime van strikt boekhouderschap. We zien steeds duidelijker dat deze mentaliteit bezig is het sociale weefsel te verteren waar de rest van de samenleving op rust. Zoiets is in het verleden al wel vaker gebeurd – met alle gevolgen van dien. Zou de geschiedenis zich kunnen herhalen?

“Zodra we ons minder aantrekken van de berekening van de accountant”,  schreef de beroemde Britse econoom John Meynard Keynes (1883-1946) in de depressiejaren, “ beginnen we onze beschaving te veranderen”.  De samenleving had in zijn ogen meer behoefte aan leidinggevende visionairs die onderlinge verbanden en lange termijn effecten voorzagen, en niet aan boekhouders die zich louter blindstaarden op geld. 

Wellicht iets om over na te denken, maar tachtig jaar na dato lijkt deze verzuchting aan dovenmans oren gericht. Het zijn immers de door Keynes verachte accountants die – na een tijdje van het toneel te zijn verdwenen – vanaf de jaren tachtig wederom de scepter zwaaien. Ze beheersen het politieke discours, behartigen de belangen van de private markt en dragen zo mede bij aan het creëren van de juiste omstandigheden voor het mogelijk laten ontstaan van een proto-fascistisch staatssysteem – een steeds uitdijende controlerende en repressief optredende overheid die een  survival of the fittest -ideologie verspreid en dat in een situatie waarin eng nationalisme de kop opsteekt. 

De balans lijkt wat dat betreft zoek te zijn, maar in machtscentra als Den Haag, Brussel of Washington wordt daar tot dusver niet zo over gedacht. Haagse politici, van links tot rechts, van Samson tot Rutte, blijven gedwee in hun rol van boekhouder en wijten de huidige crisis niet aan het financiële systeem dat perverse prikkels door de gehele samenleving verspreid, maar aan overheden die teveel zouden hebben uitgegeven. En pervers is het. Door de jarenlange boekhoudersgeest kun je zelfs serieus betogen dat we zijn aanbeland in het Duitsland van de twintiger jaren.

Want evenals toen is het sociaal-darwinisme terug van weggeweest (het illusoire idee dat kwetsbaren hun positie aan zichzelf te wijten hebben en daarom steeds minder op hulp hoeven te rekenen). Het nationalisme neemt daarnaast in heel Europa toe, armoede tiert tegenwoordig welig, het ressentiment is terug, het vertrouwen in politici daalt (er is volgens de Raad van State zelfs sprake van democratische vervreemding) en het beleid (evenals ethiek) wordt meer en meer vormgegeven vanuit financiële motieven (eventuele psychologische gevolgen worden daarbij gebagatelliseerd). Wederom zijn er massa’s geïsoleerde individuen, het kapitaal heeft ook dit keer onredelijk veel politieke macht en, tot slot, de antwoorden op de crisis die tot op heden door het establishment worden aangedragen zijn vlees noch vis. Want, even als toen bungelen we aan een zijden draad: het financiële systeem is sinds 2008 zelfs nog instabieler geworden dan ze al was.

Gelukkig is het nog iets te vroeg om te concluderen of de geschiedenis bezig is zichzelf te herhalen. Maar de angstaanjagende boodschap is wel, dat er een inhumaan ogend ethisch bewustzijn heerst: het draait in dit Nederland namelijk steeds minder om het verbeteren van het welzijn van de bevolking, en steeds meer om het verdienen van geld, en wel op een zo kort mogelijke termijn. Ook al wordt daar maatschappelijk gezien een fikse prijs voor betaald. En zie daar dan ook de parallel met ons akelige verleden. 

Accountants en boekhouders, in essentie zijn het zeer nobele beroepen, wanneer ze de samenleving dienen. Maar het punt is dat de bijbehorende boekhoudersmentaliteit, die momenteel op tal van terreinen overheerst, niet vanzelfsprekend goed leiderschap oplevert. Integendeel, geld wordt nu te veel gezien als een op zichzelf staand heilig doel, waar het eigenlijk een instrument zou moeten zijn dat de samenleving dient. Dat lijkt op zichzelf logisch, maar dan nog ben je er niet.

De Rotterdamse Hoogleraar Rinus van Schendelen zei ooit eens dat mensen eerder de wereld aanpassen aan hun ideeën, dan dat mensen hun ideeën aanpassen. Niet dat het onmogelijk is (zeker niet zelfs wanneer men zich fatsoenlijk organiseert), maar een omslag in denken zit er menselijk gezien niet heel erg snel aan te komen. De boekhouders zullen dus nog wel even doorgaan met het op orde krijgen van het huishoudboekje van de staat. Met alle gevolgen van dien.

Zie de Romeinse dichter Ausonius, in de vierde eeuw na Christus verwoordde hij perfect wat er bij een te eenzijdig volgehouden accountantsgeest op het spel staat: 

Hij die niets heeft  

De vrek