Met Bolsonaro breken er kwade tijden aan voor Brazilië

Het zijn kwade tijden. Nu dreigt ook Brazilië in handen te vallen van extreemrechts. Jair Bolsonaro, openlijk bewonderaar van de martelpraktijken uit de tijd van het militaire regime, heeft in de eerste ronde 46,7 procent van de stemmen behaald. Over twee weken moet hij het opnemen tegen Fernando Haddad, de kandidaat van de linkse Arbeiderspartij (PT), wiens percentage beneden de dertig procent bleef. Dat wordt dus niks tenzij Haddad alle maar dan ook alle andere deelnemers aan de eerste ronde zo ver krijgt dat ze hun aanhang opdragen op hem te stemmen. En die moet dat dan maar doen. Er zijn ook rechtse en centrumrechtse politici bij zoals Geraldo Alckmin, zogenaamd een sociaaldemocraat, die met zijn slechte uitslag aan Ascher doet denken. Het is maar de vraag of zij hun ziel aan Haddad willen verkopen en of dat enig effect heeft op hun kiezers. De kans is groot dat Jair Bolsonaro het Planalto mag betrekken, de Braziliaanse versie van het Witte Huis.

Volstrekte antidemocraat Bolsonaro wordt aangeduid als de Braziliaanse Trump. Dat is geen goede analogie. Bolsonaro is geen rechtse populist maar een volstrekte anti-democraat. Als oud-militair bewondert hij openlijk het generaalsbewind dat Brazilië van 1964 tot 1984 in zijn greep hield. Dit regime verbood de politieke partijen, censureerde de media, hield een meedogenloze zuivering in het onderwijs om iedereen die kritisch dacht te verjagen, martelde politieke tegenstanders, maakte gebruik van doodseskaders en liet de endemische corruptie begaan. Brazilië heeft een veel jongere bevolking dan Nederland en het merendeel van de kiezers heeft dat militaire regime nooit bewust aan den lijve ervaren. Zij geloven de praatjes van Bolsonaro als hij het heeft over de goede oude tijd toen de misdaad er nog onder werd gehouden en de bewoners van de krottenwijken en de landarbeiders hun plaats nog kenden. En toen de vrouwen hun heer en meester nog bedeesd opwachtten met het avondmaal in plaats van gelijke rechten te eisen. Uiteraard gaat Bolsonaro daarbij hevig te keer tegen willekeur en corruptie, die hij uiteraard uitsluitend bij linkse politici waarneemt.

Het is een giftige cocktail maar voor de meerderheid van het electoraat smaakt die naar meer. De meeste Brazilianen zijn er tijdens het bewind van de Arbeiderspartij en haar charismatische leider Lula da Silva merkbaar op vooruit gegaan, maar aan de anarchie en de wetteloosheid waarmee de gewone Braziliaan in het dagelijks leven te maken heeft, is eigenlijk niets gedaan. Drugsbendes oefenen de feitelijke macht uit in veel favelas (krottenwijken of beter gezegd semi-legale zelfbouwwijken). Zij vechten onderling bloedige oorlogen uit met veel collateral damage van het soort dat wereldwijd bekend is geworden door de succesfilms Cidade de Deus en Tropa de Choque. Zij voeren daarnaast ook strijd tegen de politie, die zwaar bewapend nu en dan probeert zo’n favela voor het officiële gezag te heroveren. Iedereen weet dat misdaad en bovenwereld nou met elkaar verweven zijn. En ook dat de politie maar al te vaak met de misdaad onder een hoedje speelt

Snoeiharde samenleving Dat is al zo sinds de onafhankelijkheid van Brazilië. En het is in feite een uitvloeisel van een ander kenmerk van de Braziliaanse samenleving: de machtigen kunnen de regels altijd naar hun hand zetten. En zij treden meedogenloos op tegen iedereen die deze macht aantast. Daarom kan het levensgevaarlijk zijn om vakbondsleider, milieu-activist of onderzoeksjournalist te zijn. Als je onomkoopbaar blijft natuurlijk want die machtigen hanteren zowel de wortel als de stok. Ondanks de samba en de hartelijkheid van de bevolking is in het land van het carnaval een snoeiharde samenleving met schrikwekkende tegenstellingen tussen arm en rijk, waar het geweld altijd om de hoek schuilt. Letterlijk.

Bolsonaro heeft een bloedhekel aan homo’s. Hij vindt dat burgers gewapend over straat mogen gaan om meteen geweld te gebruiken tegen iedereen die ze belaagt. En dat in een maatschappij waarin het wapenbezit al zeer wijd verbreid is. Hij wil graag herinvoering van de doodstraf. Hij heeft lak aan de verkiezingsuitslag. Mocht meneer toch verliezen, dan dreigt hij met een coup.

Wetteloosheid Wat zal er gebeuren als Bolsonaro wordt beëdigd? Dan ontstaat er in het land een vorm van wetteloosheid die we al een paar jaar kennen uit de Filippijnen van Rodrigo (Rody) Duterte. Politie en veiligheidsdiensten gooien alle remmen los en zullen nog schietgrager zijn dan nu al het geval is. Daarbij zal er geen eind worden gemaakt aan de netwerken die nu al bestaan tussen onder- en bovenwereld. In de praktijk zal de politie partij kiezen in de bendeoorlogen. Verder zal Bolsonaro een genadige blik werpen op de doodseskaders, die in Brazilië een oude traditie hebben. Dat zijn gewelddadige groepen waarbij vaak politiemensen betrokken zijn, die in hun vrije tijd graag wat bijverdienen en dan bijvoorbeeld in opdracht van de lokale winkeliers lastige straatkinderen liquideren. Of buurtorganisatoren van de verkeerde partij. Of homo’s omdat zij de heiligheid van het katholieke gezin zouden bedreigen. Of kritische journalisten. Of anti-racisten. Of milieu-activisten die de verdere aantasting van het regenwoud trachten tegen te gaan. Zulke mensen zijn onder Bolsonaro vogelvrij. Zij zullen continu onder schot staan. Heeft de presidentskandidaat zelf gezegd.

Wasstraat Daarmee komt een eind aan de periode in de Braziliaanse geschiedenis die begon met het aantreden van president Fernando Henrique Cardoso in 1993. FHC, zoals de Brazilianen hem noemen, was een bestuurder die van Brazilië een moderne democratie wilde maken omdat hij vond dat de tijd van het cliëntelisme en half feodale afhankelijkheidsrelaties voorbij hoorden te zijn in een machtige economie met meer dan tweehonderd miljoen inwoners. De vakbondsleider Lula da Silva en in de laatste jaren Dilma Rouseff zetten zijn beleid voort. Alle drie hebben deze presidenten te maken gehad met vervolging door het militaire regime. Rouseff is zelfs gemarteld. Ze boekten grote resultaten: FHC maakte een eind aan de hollende inflatie waar Brazilië de hele twintigste eeuw last van heeft gehad. Lula schiep het begin van een verzorgingsstaat en haalde miljoenen en nog eens miljoenen Brazilianen uit de armoede. Rouseff probeerde daaraan vast te houden ook toen Brazilië werd getroffen door de economische crisis. En zoals al genoemd, zij slaagden er niet in grip te krijgen op de (drugs)maffia’s en de staten binnen de staat die zij in zoveel grote steden vormen. Toch werden er grote stappen vooruit gedaan. Maar om dat bereiken moesten grote concessies worden gedaan. Brazilië is een veelpartijenstaat en presidenten hebben haast nooit de meerderheid van het congres achter zich. Die moeten zij organiseren door het sluiten van coalities en door aanhangers van andere partijen op te nemen in hun kabinet. Dat is een situatie waarin macht corrumpeert. En dat gebeurde ook.

Maar dat was niet het enige. Het nieuwe Brazilië dat werd gecreëerd manifesteerde zich in een groep jonge officieren van justitie die de corruptie echt te lijf gingen en het ene omkopingsschandaal na het andere in de openbaarheid brachten met wat al gauw operatie Lava Jato (wasstraat) heette, want het begon allemaal met onregelmatigheden rond een wasstraat. Het bleek dat talloze politici zich hadden laten omkopen, ook die van Lula’s Arbeiderspartij. Zelfs Nederlandse bedrijven zoals SBM Offshore kwamen in het vizier van de ontluikende rechtsstaat, maar de onderzoekingen legden vooral affaires bloot waarbij Petrobras betrokken was, het staatsoliebedrijf en het multinationale aannemersbedrijf Odebrecht, dat in ruil voor douceurs in miljoenengrootte aan sleutelfiguren rekeningen mocht schrijven met een vork voor staatsopdrachten. Er kwam maar geen einde aan de wasstraatschandalen en zowat de hele politiek bleek geschenken te hebben aangenomen. Zelfs Lula bleef niet buiten schot. Hij zit twaalf jaar uit omdat de rechters geloven, aldus de NRC, dat hij een strandhuis heeft aangenomen. Dat zou Lula dan hebben laten verbouwen om vervolgens de aannemer te helpen aan werk voor rekening van Petrobras.  ‘Passieve corruptie’ heet dat.

Lula zelf blijft ontkennen en zijn aanhang gelooft heilig dat hij gepiepeld is door zijn rechtse tegenstanders. Of dat waar is, kun je beter in het midden laten, zeker omdat de Braziliaanse rechterlijke macht al sinds mensenheugenis te koop is. Hoe dan ook Lava Jato hield en houdt een grote opruiming onder de netwerken tussen overheidsdienaren en grote bedrijven. Het sloopt de informele machtsstructuren die Brazilië sinds de onafhankelijkheid in hun greep hebben. Het is werkelijk revolutionair. Ook daaraan zal Bolsonaro een resoluut einde maken. Brazilianen, zo luidt een bekende theorie, houden zo van voetbal omdat op het veld de spelregels niet in het voordeel van de winnende ploeg worden aangepast. Ze zouden graag willen dat het in het dagelijks leven ook zo was. Ze krijgen het tegendeel. De president zal overal de scheidsrechters zoveel mogelijk uit het spel nemen. En als het congres hem daarbij teveel dwars zit, dan schakelt hij het uit. Desnoods kondigt hij de staat van beleg af. Daarmee wordt de klok in een van de belangrijkste landen ter wereld een halve eeuw teruggedraaid. Dat is gevaarlijk voor de hele wereld.

Fascist U hebt gemerkt dat ik tot nog toe het woord ‘fascist’ heb vermeden. De denkbeelden van Jair Bolsonaro zijn inderdaad terug te vinden in het fascistische arsenaal. Althans voor een deel. De rest van zijn denkbeelden deed hij op in de meest reactionaire krochten van de katholieke kerk. Omdat die zeker onder paus Franciscus daar zélf afstand van neemt, heeft hij zich bekeerd tot een fundamentalistische pinksterachtige sekte. Hij lijkt eerder op een ouderwetse Latijns-Amerikaanse tiran zoals het continent er zoveel heeft gekend. Aan de andere kant: veel Brazilianen herkennen in hem trekjes van de Braziliaanse Hitler, Plínio Salgado. Die stichtte in de jaren dertig van de vorige eeuw de behoorlijk succesvolle Integralistische Actie, een op Hitlers NSDAP gebaseerde beweging, die zich specialiseerde in straatteur. Hoewel Getúlio Vargas, de president in die jaren, zelf bezig was met de opbouw van een fascistische staat, heeft hij de integralisten toch verboden en vervolgd omdat ze zo verdomde ver gingen. Aan het fascistische experiment van Vargas kwam in 1945 overigens een einde omdat Brazilië drie jaar aan de kant van de geallieerden meegevochten had en zulke experimenten heel erg uit de tijd waren. Met een formeel democratisch systeem konden de bestaande machtsverhoudingen ook gecontinueerd worden.

Toen zo rond 1964 de indruk ontstond dat de gevestigde machten hun greep op de staat toch konden verliezen, heeft het Braziliaanse leger met steun van de Verenigde Staten en de CIA een staatsgreep gepleegd, zogenaamd om het communistisch gevaar te keren. Nu de combinatie van twee decennia pogingen tot modern bestuur plus de operatie Lava Jato een vergelijkbare crisis creëren voor diezelfde machten, komt de ex-militair Jair Bolsonaro naar voren om dit karwei te klaren. Hoe dan ook, laat je niet misleiden door termen als ‘controversieel’, ‘populistisch’ of ‘Braziliaanse Trump’. Bolsonaro is véél gevaarlijker.

————————————————-

Het beroemde Braziliaanse popidool Gilberto Gil werd door het militaire regime verbannen. Na terugkeer van de democratie bedreef hij groene politiek. Onder Lula was hij minister van cultuur. Toen hij uit zijn land verdreven werd, schreef hij bij wijze van afscheid Aquele Abraço (die omhelzing). Deze evergeen van een halve eeuw terug wordt weer actueler dan ooit.