Nederland verdient beter dan een opiniecratie

In zijn Thorbeckelezing geeft Maurice de Hond zijn visie op de stand van de Nederlandse democratie. Een pleidooi om de technische mogelijkheden van onze tijd en het toegenomen opleidingsniveau te benutten. Dat zou hard nodig zijn: de onvrede uit de peilingen toont ons dat het Nederlands stelsel amper nog democratisch mag heten.

Draagvlak De volgende uitspraak van De Hond is typerend:

Al voordat de regering besluiten neemt en de Tweede Kamer kan afwegen of men er mee instemt, is immers al duidelijk of er in de samenleving draagvlak onder de burgers is.”

Met een peiling kun je inderdaad draagvlak meten, maar een democratie bestaat uit meer dan de status quo alleen. Op zijn minst even belangrijk is de totstandkoming van draagvlak via de weg van het publiekelijk debat. Hierin komen de standaard democratische ingrediënten, zoals vrije media, opgeleide burgers en toegankelijke instituties goed tot hun recht. Een publiekelijk debat komt soms pas op gang na de bekendmaking van plannen.

Als de Hond voorstelt om voor een besluit het draagvlak te meten, dan is mijn vraag wat er dan exact gemeten wordt? Stel, het gaat om een samenhangend plan voor de woningmarkt. Dan weten we of mensen ergens voor of tegen zijn, maar we weten niet waarom ze voor of tegen zijn. En op basis waarvan moet de meerderheid, toch geen hypotheek-specialisten, een mening vormen? Pas in een publiekelijk debat (van de krant en het internet tot de hogeschool, van de Tweede Kamer tot de huiskamer) komen de argumenten boven tafel waarop zich een goed geïnformeerde mening kan vormen.

Een middenweg zou kunnen zijn, en wat De Hond wellicht ook bedoelde, om plannen aan te kondigen, wellicht met behulp van online mogelijkheden, om opzettelijk het publiekelijke debat uit te lokken en de uitkomst hiervan te meten via een opiniepeiling. Dan maken we zowel gebruik van het vrije debat als van de nieuwe techniek. Vaak is nieuw beleid ook een uiting van publiekelijke consensus, in dit geval is zowel het debat als de peiling al achterhaald.

Homohuwelijk Waar het kwalijk wordt is als we opiniepeilingen tot heilige koe zouden verheffen. Dat we ideeën en plannen loslaten omdat een meerderheid tegen is. Dit klinkt dubieus ondemocratisch, maar laten we het homohuwelijk ter illustratie nemen. In 1920 zou een opiniepeiling ons tonen dat een meerderheid hier faliekant tegen is. Dat wil niet zeggen dat het homohuwelijk verkeerd is; de juistheid van plannen hangt af van meer dan een meerderheid. Als je meent de juiste argumenten en het recht aan je zijde te hebben, dan vecht je ervoor om ook het gelijk aan je kant te krijgen. We hadden niet gewild dat voorvechters voor homorechten, of het kiesrecht of armoedebestrijding, zich  hadden neergelegd bij de status quo.

Een democratie floreert niet enkel op de actuele wil van het volk, maar evenzo door de randvoorwaarden te bieden voor voortschrijdend inzicht. Paradoxaal genoeg moet men dus regelmatig deels schijt hebben aan de wil van het volk en een eigen lijn volgen; politici zijn alleen wat terughoudend in dit soort uitspraken. In deze terughoudendheid is iedere politicus eigenlijk een populist.

Er is meer waar De Hond geen recht aan doet: dat er niet één wil van het volk is, er is alleen een brei van diverse opvattingen. In Nederland drukt dit zich uit in de verschillende partijen, waarvan de winnaars een regering dienen te vormen. Een beleidsvoorstel is dan niet zo maar een voorstel, maar vaak een onderdeel van een complex regeringsbeleid wat op een Kamermeerderheid kan rekenen. Een opiniepeiling kan op zijn hoogst een onderdeel van het regeringsbeleid toetsen, nooit het geheel.

Praktisch Om via een online petitie tot een geheel aan beleid te komen wat én samenhangend is én door de meerderheid ondersteund wordt, lijkt niet haalbaar. Het vormen van regeringsbeleid is nu eenmaal praktischer om voor elkaar te krijgen door mensen bij elkaar aan de tafel te zetten en hierover laten te onderhandelen. Ook met de huidige techniek overkom je niet gemakkelijk de praktische moeilijkheden van een directe democratie.

In het complex van de democratie, waar we recht doen aan de functie van het debat en onderhandelingen, is de bijdrage van de opiniepeiling minimaal. En over de negatieve bij-effecten ervan hoor ik Maurice de Hond niet. Een peiling kan handig zijn voor een bestuurder om draagvlak te meten. Maar wat draagt een peiling bij aan het publiekelijk debat zelf, dat zo belangrijk is voor opinievorming? Ik zie het niet.

Wel zie ik de negatieve bijeffecten. De tweestrijd in de laatste verkiezingen over wie de grootste werd was een direct resultaat van de peilingen. Het gesprek van de dag, ging erover wie de grootste zou worden, niet over de inhoud. Peilingen over beleidsvoorstellen kunnen op een soortgelijke manier verstorend werken: het laten zien welke kant de meerderheid op neigt, doet anderen neigen naar de mening van de meerderheid, net als mensen liever op de grootste partij dan een kleinere partij stemmen. Het zit in de psyche van de mens om te neigen naar de consensus, de norm, helemaal bij onvoldoende informatie. Het te vroeg inzichtelijk maken van de consensus verstoort het inhoudelijke debat. Het verschuift het debat van wat de beste ideeën zijn voor Nederland, naar wat de meerderheid doet. Door niet in te gaan op de mogelijke negatieve effecten van peilingen, laat Maurice de Hond na werkelijk kritisch te zijn tegenover zijn eigen broodwinning.

Nadenken hoe  nieuwe technische mogelijkheden kunnen bijdragen aan de Nederlandse democratie is een must. Om dit goed te doen moeten we wel alle aspecten van een democratie meenemen in de overweging.

Volg Guido Bik ook op Twitter