Neoliberalisme in crisis

Onlangs verscheen Bleri Lleshi’s nieuwe boek ‘De neoliberale strafstaat, dat zich focust op de afbouw van de welvaartsstaat en de opkomst strafstaat in België, maar ook een aantal andere buurlanden waaronder Nederland. Hieronder een voorpublicatie.

Een systeem dat de meerderheid onderdrukt en alleen voor een piepkleine elite voordelig is, komt vroeg of laat in gevaar. De globale economische crisis sinds 2008 is de meest recente uitdaging van het neoliberale model. De crisis sloeg hard toe, eerst in de VS en nadien in Europa. De lagere klassen en armen hadden lang goedkoop krediet gekregen en konden dus blijven consumeren. Zo bouwde het Westen een schuldenberg op. Vroeg of laat moest die zeepbel openbarsten en dat is wat er gebeurde met de ineenstorting van de huizenmarkt in de VS. De crisis van 2008 heeft de Europese burgers heel wat geld gekost. In Europa ging 1.240 miljard euro naar het redden van de banken, 757 miljard euro alleen al aan garanties (1). Vooral Zuid-Europese landen zoals Griekenland, Spanje, Italië en Portugal hebben het moeilijk en moeten fors besparen.

Als reactie op de crisis, heeft Europa besparingen doorgevoerd. Dat is ook wat internationale instellingen zoals het IMF, de Europese Commissie (EC) en de Europese Centrale Bank (ECB) aan de landen opleggen. Intussen geeft het IMF toe dat het fouten heeft gemaakt in zijn berekeningen en dat besparen toch niet zo goed is, vooral in crisistijden. Door de besparingen verergert de budgettaire en economische toestand alleen maar. Griekenland levert daar het duidelijkste voorbeeld van. ECB en EC houden echter voet bij stuk en vragen nog meer besparingen.

Het IMF ging zelfs zo ver dat het toegaf dat we misschien een probleem hebben met het internationaal kapitaalverkeer. Een verkeer dat moeilijk te controleren is, waarop enorm veel wordt gespeculeerd en dat biljoenen euro in belastingparadijzen houdt. Vrije baan voor het kapitaal was nochtans een van de eisen van de neoliberale elite, waaronder het IMF. Zelfs het Directoraat-Generaal voor Werkgelegenheid en Sociale Zaken van de Europese Commissie gaf toe dat Europese lidstaten met een sterke sociale bescherming de crisis veel beter hebben doorstaan. De welvaartsstaat afbouwen was dan toch geen goed idee. Anderzijds is Europees Commissaris voor Economische en Monetaire zaken Olli Rehn samen met zijn collega’s van de Commissie niet van plan om van koers te veranderen. Beleidsmakers blijven verder besparingen vragen en de welvaartsstaat afbouwen. Het IMF blijft de druk op verschillende Europese landen om te besparen opdrijven, of in het geval van België om de index te hervormen. De OESO stelde dat België zijn minimumlonen en werkloosheidsuitkeringen moet verlagen. Politici blijven dus nog steeds trouw aan de neoliberale agenda (2).

Dit is onbegrijpelijk als we weten waarom we vandaag in een crisis zijn beland en als we een balans maken van de afgelopen vijf jaar. Ten eerste is wat momenteel gebeurt niet louter een financiële crisis maar ook een crisis van het kapitalisme zelf en van het financiële systeem. Ten tweede hebben de banken en de financiële sector er in sterke mate toe bijgedragen dat we vandaag in deze situatie zitten. Ze hebben gespeculeerd en risico’s genomen, waardoor de overheden over de brug moesten komen met het belastinggeld van de burgers. Het is niet de eerste keer dat de banken gered worden en toch blijven ze hetzelfde doen. Alleen al in de afgelopen tien jaar, moesten heel wat banken gered worden: eerst in Mexico in 1995, nadien Indonesië, Thailand en Zuid Korea in 1997-98, vervolgens Rusland in 1998 en Argentinië in 2000 (3). 

De banken Er is iets structureels mis met de banken, die bovendien hun intermediaire rol niet meer spelen. Ze gingen zelf op de markt van de financiële speculaties spelen en in allerlei financiële producten handelen. De banken namen veel onnodige risico’s puur om winst te maken. Op die manier zijn ze in een complex systeem beland waarin ze zelf hun weg niet kunnen vinden. Dat is mogelijk gemaakt doordat ze zelfregulerend gingen werken. Tot de jaren 1970 konden de banken niet zomaar speculeren en risico’s nemen. De overheid hield hen in het oog. Maar begin de jaren 1970 startte de deregulering van de banken in de VS en in de jaren 1980 ook in het Verenigd Koninkrijk. Voor Thatcher was deregulering van de banken een belangrijk agendapunt. Na deze periode van deregulering volgde in de jaren 1990 en 2000 de zelfregulering. De banken gingen zelf bepalen wat ze konden doen en regeringen hadden nog weinig of niets in de pap te brokken. Dat is dus nog een stap verder in het speculeren en risico’s nemen (4). 

Regulering door de overheid bleek niet direct een optie omdat beleidsmakers zelf niet goed wisten wat er moest gebeuren. Er is niet genoeg onderzocht waarmee de banken zich bezighielden, en bovendien moest de overheid zich vooral niet moeien. De banken moesten vrij worden gelaten want overheidstussenkomst zou niet efficiënt zijn. De banken zijn bovendien erg machtig. Zij bepalen de agenda en kunnen de beleidsmakers beïnvloeden via verschillende lobbygroepen. Ze hebben zich erg goed georganiseerd in het Institution of International Finance (IIF). Dat omvat 450 financiële instituties die samen lobbyen tegen regulerend beleid. In de VS zijn er tweeënhalf lobbyisten per Congreslid die erop moeten toezien dat er geen regulering van de banken komt.

Politici moeten beseffen dat ze een rol te spelen hebben in hoe onze banken functioneren, want het zijn zij die de regels van het spel kunnen bepalen. Dat de banken hun zin kunnen doen komt omdat regeringen hen die ruimte bieden en hun gedrag niet aan banden leggen (5). Ondanks de crisis zijn we geen stap verder gekomen in het opleggen van regels aan de banken (6). De banken doen gewoon verder hun zin. In juli 2012 toonde een rapport over de Britse bank HSBC, de grootste in Europa, aan dat HSBC gedurende jaren criminelen (waaronder drugdealers) had geholpen om misdaadgeld wit te wassen. De bank kreeg een boete van 1,9 miljard dollar. Op zich goed nieuws, maar de boete is peanuts in vergelijking met het geld dat HSBC verdient via bedenkelijke praktijken. Zo kondigde Barclays Bank in 2013 aan dat het 1,2 miljard euro opzij had gezet voor boetes voor ‘onwettige transacties’. De banken gooien met geld. Vijf grote banken (Goldman Sachs, Morgan Stanley, Lehman Brothers, Merill Lynch en Bearn Sterns) betaalden tussen 2003 en 2007 drie miljard dollar aan hun CEO’s. In 2008 gaven ze 20 miljard dollar aan bonussen uit terwijl hun banken 42 miljard dollar verlies maakten (7).

Voor de gewone burger is het een ander verhaal. 24 miljoen Amerikanen zouden graag een voltijdse baan hebben maar vinden die niet. In de VS zijn er miljoenen mensen die uit hun huis worden gezet. Terwijl er miljoenen mensen op straat of in tenten leven, staan er honderdduizenden huizen leeg. Deze schrijnende situatie is grotendeels de verantwoordelijkheid van de banken, die krediet hebben verleend aan mensen van wie ze weten dat ze hun lening niet zouden kunnen aflossen. De banken zijn verantwoordelijk, maar tot nu toe werd geen enkele bankier daarvoor vervolgd. Het probleem zit dus in ons economisch en politiek systeem. Na vijf jaar crisis is de conclusie hard: we hebben vooral de banken geholpen door ze te redden, en niet de mensen die slachtoffer zijn geworden van de crisis (8).

Journalist Joris Luyendijk werd steeds pessimistischer naarmate hij langer in de Londense City verbleef. Hij is hard voor de banken. “De oorzaken van de crisis zijn niet weg en het is enkel wachten op een nieuwe knal. Het is schokkend dat noch de banken, noch de politici lessen hebben getrokken. Er is gewoon niets veranderd. Bij de banken en bij de staten zitten enorme gaten in de balansen, veel van die gaten zien we nog niet.”(9) 

Voor Luyendijk is het onbegrijpelijk dat er niemand gestraft is na een financiële crisis zoals die van 2008, en dat er geen lessen uit werden getrokken. Meer zelfs, mensen die de banken moeten adviseren, zijn eerder bezig hen te helpen hun problemen te verdoezelen. Idem voor kredietbeoordelaars zoals Moody’s, Standard & Poor’s en Fitch Ratings. Niet alleen beheren ze onder hun drieën zo goed als de volledige markt (97%), maar ze verkrijgen hun werkingsmiddelen net van de instellingen, banken en individuen die ze moeten beoordelen. De topelite in de City of elders in de wereld die aan deze praktijken meedoet, noemt Luyendijk ‘roofdieren op jacht’. Hij weet waarover hij spreekt want hij heeft er de afgelopen jaren tientallen geïnterviewd. Deze mensen zullen hun gedrag niet veranderen. Als we de banken en financiële instellingen aan banden willen leggen, zal de politiek moeten ingrijpen. Maar zoals Luyendijk zegt: ‘Er heerst een totale stilte bij de politiek. Ofwel zijn die mensen dom, ofwel zijn ze slecht.’ (10)

De kans dat de politiek hiertegen optreedt is ook klein als we weten dat er steeds meer politici uit de financiële wereld komen, of na hun politieke carrière in die wereld een mandaat krijgen. Zeker in de Verenigde Staten en in het Verenigd Koninkrijk zijn de banden tussen de financiële wereld en de politiek zeer nauw. De helft van de fondsen voor de verkiezingscampagne van de huidige Britse premier David Cameron kwam uit de City (11). Hoe kunnen we verwachten dat deze politici de banken en de financiële wereld op het matje roepen?

Besparingsdrift in Europa Doordat steeds meer mensen lijden onder de crisis groeit ook de armoede en de ongelijkheid. Het IMF gaf zelf toe dat de huidige crisis voor een groot stuk te maken heeft met de toenemende ongelijkheid. In alle westerse landen is de inkomensongelijkheid toegenomen sinds 1990, net als het aantal armen in Europa. In twee derde van de EU-lidstaten is het gemiddelde gezinsinkomen gedaald. De daling is te wijten aan hoge werkloosheid, besparingen op sociale uitkeringen en/of hogere belastingen. Het aantal werklozen binnen de EU is gestegen. Momenteel gaat het om bijna 11% van de beroepsbevolking. Een ander hard cijfer dat de ongelijkheid toont, is dat van de daklozen. Bijna een half miljoen mensen in de EU slaapt elke dag buiten. En met de crisis blijft hun aantal toenemen (12). 

In tijden van crisis is er meer dan ooit nood aan investeringen in het sociale weefsel zodat zo weinig mogelijk mensen worden uitgesloten. Maar het IMF, de EC en de ECB (ook bekend als de trojka) eisen constant besparingen. Als regeringen zich daar niet naar schikken, riskeren ze een boete van de Europese Commissie. België werd al een aantal keren gedreigd door commissaris Olli Rehn omdat het begrotingstekort niet in orde is. Dus vraagt Europa meer besparingen. Sommige politici, zoals PS’er Paul Magnette, zijn daar niet voor te vinden en hebben meermaals kritiek geuit op de Europese Commissie, maar Magnette is telkens teruggefloten door zijn eigen partij en door de regering toen hij nog minister was. Magnette staat niet alleen want belangrijke economen zoals de Nobelprijswinnaars voor economie Joseph Stiglitz en Paul Krugman waarschuwen al jaren voor de schade die aangericht wordt door de besparingswoede en vragen een ander beleid in Europa. Ook econoom Paul De Grauwe heeft meermaals kritiek geuit op de bezuinigingspolitiek.

De Commissie blijft echter op hetzelfde elan verdergaan en lijkt niet van plan om een halt toe te roepen aan de besparingen. Volgens De Grauwe houdt ze “koppig vast aan haar groot gelijk en deelt ze ondertussen kwistig slechte rapporten uit aan regeringen die niet akkoord gaan met dat beleid” (13). Hij vindt dat de EC en de ECB wakker moeten schieten en beseffen dat ze de theorie beter achterwege laten omdat ze niet klopt met de feiten. Griekenland heeft bezuinigd maar is intussen wel in diepe armoede beland. En samen met Griekenland ook andere Europese landen. Iets wat trouwens al voorspeld werd door economen als De Grauwe.

Maar de trojka wil ook een duidelijk signaal geven aan landen zoals Griekenland: je hebt fouten gemaakt, dus word je gestraft. De straf bestaat in dit geval uit zware besparingen die maken dat duizenden mensen hun baan verliezen, de sociale zekerheid die wordt verminderd of zelfs afgeschaft, ziekenhuizen die dichtgaan, verlaging van lonen, enzovoort. Zo worden mensen gestraft die niets met de oorzaken van de crisis te maken hebben, terwijl de banken en politici vrijuit gaan. En het mag dan wel kloppen dat de Griekse regering fouten heeft begaan, maar hoe zit het met de fouten van de trojka? Zal zij ook bestraft worden en door wie? Bovendien mogen we niet vergeten, zoals De Grauwe terecht opmerkt, dat de tweede partij in dit strafverhaal vrijuit gaat. Griekenland, Spanje en Portugal mogen “roekeloze debiteurs” zijn, maar even belangrijk in dit verhaal zijn de “roekeloze crediteuren” (14), en dat zijn België, Duitsland en Nederland. Waarom gaan deze landen vrijuit? (15)

Intussen gaat de besparingsdrift voort. In Griekenland moest zelfs de nationale omroep ERT dicht wegens besparingen. De bezuinigingen hebben niet alleen een grote invloed op het dagelijkse leven van de mensen. Ze eisen zelfs mensenlevens. We hebben meermaals op tv kunnen zien hoe Grieken zichzelf in de publieke ruimte in brand steken. Sinds het begin van de crisis swingen de zelfmoordcijfers in Griekenland de pan uit. In twee jaar tijd zijn ze verviervoudigd (16). En niet alleen in Griekenland. Zo vond onlangs in Italië een drievoudige zelfmoord plaats. Een gehuwd koppel, zestigers, kon nog met moeite rondkomen en besloot om uit het leven te stappen. Omdat de Italiaanse regering forse besparingsmaatregelen doorvoerde en de pensioenleeftijd had verhoogd, belandde de man, een voormalige bouwvakker zonder uitkering, in armoede. Toen de broer van de vrouw het nieuws vernam, verdronk hij zichzelf in zee. Cijfers over werkloosheid en zelfmoord tonen aan dat mensen die op zoek zijn naar werk, dubbel zoveel kans maken om zelfmoord te plegen. In de VS waren er in 2009 meer zelfmoorden dan sterfgevallen door auto-ongevallen.

En het gaat niet louter om zelfmoorden. Landen die moesten besparen hebben veel slechtere gezondheidsresultaten in vergelijking met de landen die hun sociaal vangnet wel in stand hielden en voor investeringen kozen in plaats van besparingen. Duitsland is zo’n land, terwijl het van Griekenland wel besparingen eiste (17). Sinds 2008 is het budget voor de openbare gezondheidszorg in Griekenland met 40% gedaald om aan de eisen van de trojka te voldoen. 35.000 mensen verloren hun baan in de gezondheidssector. Een van de rechtstreekse gevolgen: de kindersterfte nam met 40% toe. Toen men besloot om in het zuiden van Griekenland muskietenbestrijding op te geven, werden voor de eerste keer in veertig jaar opnieuw gevallen van malaria gemeld. Deze cijfers komen uit het boek The Body Economic: Why Austerity Kills van David Stuckler en Sanjay Basu. In tegenstelling tot de trojka pleiten de auteurs voor investeringen, vooral in de gezondheidssector, want “een investering van één dollar in programma’s voor openbare gezondheidszorg kan tot drie dollar in economische groei teweegbrengen. Investeringen in openbare gezondheidszorg redden niet alleen levens in een recessie, maar drijven het economische herstel ook aan.” (18)

De auteurs pleiten ook voor het aanpakken van de werkloosheid want dat is een van de belangrijkste redenen voor zelfmoord, depressies en alcoholisme. Verder roepen de auteurs de politici op om geen leed meer te veroorzaken en een einde te maken aan de besparingen: “Als besparingen getest zouden worden zoals een medicijn, dan hadden we ze al lang stopgezet, gezien hun dodelijke nevenwerkingen.” Hun conclusie, gebaseerd op onderzoek, is hard maar duidelijk: “Wat wij wel weten, is dat besparingen – strenge, onmiddellijke, lukrake snoeibeurten in sociale en gezondheidsgerelateerde uitgaven – niet alleen hun doel voorbijschieten maar gewoonweg fataal zijn.” (19)

Het boek ‘De neoliberale strafstaat’ is verschenen bij uitgeverij Epo

Bronnen: 1. Mertens Peter, Hoe durven ze? De euro, de crisis en de grote hold-up, EPO, Berchem, 2011, p.74. 2. De Ville Ferdi, ‘Ongelijkheid verklaart de crisis, neoliberalen zeggen het zelf’, De Morgen, 23 januari 2013. 3. Stiglitz Joseph, The price of inequality, W.W. Norton & Company, New York/Londen, 2012, p.171. 4. Rethel Lena enSinclair Timothy, The problem with banks, Zed Books, Londen, 2012, p.17-25. 5. Idem. 6. Voor meer over de rol van de banken zie Rethel, Lena & Sinclair, Timothy. The problem with banks, Zed Books, 2012. 7. Savio Roberto, ‘Ja aan de banken, neen aan de jeugd’, De Morgen, 9 juli 2013. 8. Stiglitz Joseph, The price of inequality, W.W. Norton & Company, New York/Londen, 2012, p.xii-xvi, p.36-37, p.48. 9. ‘Democratie? Politici doen wat financiële wereld dicteert’, Deredactie.be, 9 januari 2013. 10. Idem. 11. ‘Revealed: 50% of Tory funds come from City’, The Guardian, 8 februari 2011. 12. ‘Vijf jaar crisis in de EU: de kloof neemt toe’, MO*, 27 maart 2013. 13. De Grauwe Paul, ‘Het IMF ziet zijn dwalingen in, wanneer volgt de Europese Commissie?’, De Tijd, 7 juni 2013. 14. Landen die credit geven aan andere landen. 15. De Grauwe Paul, ‘Het IMF ziet zijn dwalingen in, wanneer volgt de Europese Commissie?’, De Tijd, 7 juni 2013. 16. Mertens Peter, Hoe durven ze? De euro, de crisis en de grote hold-up, EPO, Berchem, p.124-125. 17. Stuckler David en Basu Sanjay, ‘Besparingsdrift eist mensenlevens’, De Morgen, 31 mei 2013. 18. Idem. 19. Idem.