Parasitair gedrag schaadt ons allen

Lifters langs de uitvalswegen van onze steden zie je niet veel meer. In een andere, dit keer onprettige, gedaante duikt het liftgedrag steeds vaker de kop op. Banken, kinderopvangbureautjes, regeringen en ook burgers profiteren van tal van voorzieningen die niet voor hen zijn bedoeld. Dit bonte gezelschap lifters of freeriders heeft een gezamenlijk kenmerk: ze leggen de rekening van hun gedrag bij een ander en ondermijnen daarmee de cohesie van lokale, nationale en internationale gemeenschappen.

In Nederland hebben zoveel landgenoten via de bijzondere ziektekostenregeling een beroep gedaan op de overheid dat het aantal van 6 miljoen gebruikers te ongeloofwaardig en het gebruik te luxueus was om de regeling in stand te houden. De kinderopvang kende zoveel schimmige tussenbureaus die exact wisten waar Abraham de mosterd wist te halen dat de regeling financieel implodeerde. Zelfs de informele solidariteit van opa en oma werd gecommercialiseerd.

Top van de vrije markt De economische crisis laat zien dat het parasitaire freerider-gedrag tot in de top van de vrije markt is doorgedrongen. Deregulering en het streven naar maximale winsten leidden tot onverantwoorde finan­­­­­­ciële producten en beleggingen. Hoe kleiner de verantwoordelijkheid, hoe ondoorzichtiger de credit default swaps, hoe groter het risico, hoe hoger de bonus. Dat alles in de wetenschap dat aan het einde van de dag de overheid en dus de belastingbetaler opdraait voor de rekening. Een openeinderekening zonder dat daar zeggenschap over de beslissingen van financiële instellingen in de toekomst tegenover staat. In welk casino mag je vrij pokeren, krijg je bij verlies alles terug en mag je bij winst alles houden? Zo’n casino heet een systeembank.

Freeriders zijn lange tijd geaccepteerd. Hun gedrag was te irrelevant om de gemeenschap te kunnen beroeren. Gereguleerde banken en ingetogen bestuurders overzagen hun verantwoordelijkheid. In internationaal verband zagen machtige landen een hoger belang als ‘Europese eenwording’ of ‘de democratie verdedigen in een voormalig kolonelsregime’, en dus betaalden we de kosten om ze binnen het systeem te krijgen of te houden.

Langzaam maar zeker heeft het gedrag van die vele freeriders de nationale en Europese gemeenschap geërodeerd. Zeker nu de betalers, veelal de middengroepen, relatief minder profiteren van de overheid. De bonus en de bijstand gaan aan hen voorbij. Het appèl op solidariteit, vrijheid, internationale samenwerking of zelfs ‘het eigen belang’ dat de koopman en de dominee in Nederland in het midden van de kerk bij elkaar bracht, heeft aan kracht verloren. Het worden meer en meer loze bezweringsformules.

Bindend contract Veel politici en bestuurders beseffen onvoldoende dat we als gemeenschap een bindend contract met elkaar hebben gesloten. In onze sociaal-economische gemeenschap betalen we met elkaar premies en belastingen. Mits goed uitgevoerd en gehandhaafd is dit contract uiterst lucratief voor verreweg de meeste burgers. Je krijgt er goed onderwijs voor, een veilige straat, goede zorg, betaalbare woningen, bijstand en reactivering bij werkeloosheid. Hoogwaardige gezamenlijke voorzieningen en risicospreiding vormen de pijlers van ons maatschappelijk contract.

Het toezicht op de naleving van dit maatschappelijke contract is cruciaal. In een anonieme post-moderne gemeenschap is dat tevens zijn achilleshiel. De morele kracht van een gemeenschap waarin iedereen elkaar kent en zo nodig corrigerend optreedt, ontbreekt in een anoniem arrangement. Anonimiteit versterkt daarmee freerider-gedrag en vraagt daarom des te dringender om deskundige, strenge en betrouwbare hoeders van ons contract. In die gemeenschap passen geen bonussen, luxe kantoorgebouwen of buitensporige salarissen.

De gemeenschap gaat verloren als de toezichthouder, lees de bestuurder, zelf een freerider is geworden. Anonimiteit verlangt evenzeer begrenzing. We moeten onze solidariteit kunnen blijven overzien. Oftewel: er moet altijd een duidelijk antwoord op de vraag zijn: wat gebeurt er met ons geld? Is de kwaliteit van deze voorzieningen onder de maat of betalen we te veel belastingen en premies terwijl anderen hun verplichtingen niet nakomen, dan neemt de druk toe om het maatschappelijk contract te ontbinden.

Herijking noodzakelijk Het vertrouwen in de handhaving en de reikwijdte van ons maatschappelijk contract is geschonden. Om die reden is een herijking van de solidariteit noodzakelijk. Nationale en internationale gemeenschappen hebben toekomst als ze bereid zijn het contract binnen de gemeenschap weer centraal te stellen.

Dat begint met een krachtig moreel besef bij leiders die er op moeten toezien dat de voorzieningen die door de burgers worden gefinancierd ook worden gewaarborgd. Wie aan zo’n gemeenschap kan en wil meedoen, zal zich moeten aansluiten bij de eisen van die gemeenschap. Op straffe van uitsluiting of gedwongen deelname. Alleen in een betrouwbare, rechtvaardige maar streng geleide gemeenschap is er ruimte voor solidariteit, vrijheid en internationale samenwerking.

Dit artikel verscheen eerder vandaag in de Volkskrant